Streszczenia i opracowania lektur szkolnych klp klp.pl Lektury Analizy i interpretacje Motywy literackie Epoki
Kamizelka została po raz pierwszy wydrukowana w 1882 r. w Nowinach. Od lat uważana jest za najwybitniejsze dzieło nowelistyki Prusa, a według niektórych nawet całej twórczości nowelistycznej epoki postyczniowej. W świetle najnowszych badań historyczno-literackich odchodzi się od realistycznej interpretacji utworu na rzecz podkreślenia jego symboliczności czy paraboliczności (A. Martuszewska, Pozytywistyczne parabole, Gdańsk 1997). Okazuje się więc, że nawet po ponad stuletnim nieustającym procesie odbioru można spojrzeć na to dzieło inaczej, aktualizując inny poziom odczytania tekstu. Jest to jednym z wyznaczników kunsztowności Kamizelki i jej ponadczasowości.


Jest to również jedna z najwnikliwiej opracowanych nowel w polskiej literaturze. Od początku bowiem wzbudzała zainteresowanie i uznanie krytyków. Był to utwór wyrastający ponad dotychczasowy, wczesny dorobek pisarza w zakresie tworzenia małych form prozatorskich. Kamizelka uznana została za wzorcową nowelę, wcielającą w życie zasady idealnej kompozycji, jakie starał się wypracować Prus.

Nowelistyka - wiadomości wstępne


Polska nowelistyka przeżywa swój najznakomitszy okres od powstania styczniowego aż do I wojny światowej. Bez względu na fakt, że dla dwudziestowiecznej świadomości teoretycznoliterackiej gatunek ten nie stanowi już idealnego, raz na zawsze wyznaczonego wzorca, to jednak można wskazać na pewne ponadindywidualne, ogólniejsze, ale zarazem wspólne tendencje kompozycyjne charakterystyczne dla „produkcji nowelistycznej” XIX wieku.

Krótkie formy prozatorskie tworzyła większość pisarzy doby pozytywizmu – E. Orzeszkowa („Melancholicy”, 1896; „Iskry”,1898; „Chwile”, 1901; „Przędze”, 1903; „Gloria victis”,1910); B. Prus („Opowiadania wieczorne”, 1894; „Dziwni ludzie”, 1914); M. Konopnicka („Moi znajomi”, 1890; „Na drodze”, 1893; „Nowele” 1897; „Ludzie i rzeczy”, 1898; „Na normandzkim brzegu”, 1904); H. Sienkiewicz („Dwie łąki”, 1908) i inni.

Wymienieni autorzy często przekraczali klasyczne cechy gatunkowe noweli, a te stanowiła:
• Jednowątkowość (od XIX wieku większość teoretyków literatury zaczęła podważać jednoelementowość noweli, okazało się bowiem, że taki pojedynczy element powinien zostać czymś „obudowany”. W ten sposób powstała koncepcja „punktu centralnego” tożsamego z „punktem zwrotnym” noweli)
• Zwarta fabuła z wyraźnym punktem kulminacyjnym (zdaniem E. Kucharskiego nowele, będące ze swej natury opowiadaniem ustnym nastawione są na wywołanie silnego i natychmiastowego efektu na odbiorcy, mają one trzymać w napięciu do momentu ich ostatecznego rozwiązania, które powinno znajdować się jak najbliżej końca opowieści), oraz
• Wyraźnie sformułowana pointa.

Nowelistyka pozytywistyczna ściśle związana jest z powieściopisarstwem, często bowiem nowele stanowiły swoiste preludium do napisania większych form („Z legend dawnego Egiptu” - "Faraon"; „Ogród Saski” – „Lalka” B. Prusa), nie znaczy to jednak, że ich rola polegałaby jedynie na kształceniu pisarskiego warsztatu. Nowele mogły także stanowić rozdział powieści, tak było w przypadku „Sierocej doli” Prusa. Pozytywiści chętnie tworzyli także całe ich cykle ( E. Orzeszkowa, „Gloria victis”; Zapolska, „Menażeria ludzka”),bo chociaż nowelistyka radziła sobie z tematami zarezerwowanymi do tej pory dla powieści, to jednak cykle noweli umożliwiały głębsze a zarazem bardziej wielostronne wniknięcie w zasygnalizowaną problematykę.

Zdecydowana większość omawianych form narracyjnych to utwory stricte realistyczne. Ich charakter podkreślony jest zazwyczaj w tytule bądź też w podtytule poprzez takie sformułowania jak: „obrazek”, „szkic”, „kartka”, „wrażenie”, „ze wspomnień”, „z pamiętnika” itd. (trzeba jednak pamiętać, że nie jest to czynnik definitywnie przesądzający o ich przynależności gatunkowej).

Głównym materiałem dla realistycznego twórcy – obserwatora jest bez wątpienia codzienna, zwyczajna rzeczywistość. To ona dostarcza inspiracji do dociekań natury etyczno-filozoficznej. Skupienie na szczególe służy nie tylko dramatyzacji codzienności, ale przede wszystkim niesie sens, który wraz z tokiem opowiadania zmienia się. Regularnie powtarzająca się codzienność – jak pisze Ihnatowicz – zostaje zakłócona, potem następuje jej stabilizacja, ale już w innym układzie.

W noweli najczęściej portretowana jest konkretna osoba. Zazwyczaj jednostki przeciętne ulegają heroizacji. Szczególne znaczenie ma tutaj wspomniana codzienność, gdyż to w jej kontekście ukazuje się niezwykłość bohatera. Nowele działają bardziej na rozum niż na wyobraźnię, postaci zazwyczaj są wcieleniem idei i prowadzone są przez autora drogą zwykłej ludzkości.

Nowela to forma narracyjna. Oznacza to, że ktoś musi opowiadać historię w niej przedstawioną. Pozytywistyczni twórcy wykorzystywali zarówno narrację pierwszo- jak i trzecioosobową. Zadaniem narracji prowadzonej w pierwszej osobie jest uwiarygodnienie prezentowanego zdarzenia. Chociaż jest to zabieg wcześniej już stosowany przez pisarzy to zdecydowanym novum, pojawiającym się w nowelistyce okresu pozytywizmu, jest bez wątpienia utożsamienie narratora z realnym autorem (w „Moich znajomych” oraz w cyklu „Przy drodze” M. Konopnicka – autorka jest także narratorką, która wchodzi niejako w świat przedstawiony i rozmawia ze swoimi bohaterami). Narracja trzecioosobowa związana jest natomiast z punktem widzenia postaci, zbliża się do niej przy użyciu mowy pozornie zależnej. Dzięki niej czytelnik ma szansę spojrzeć na świat przedstawiony z punktu widzenia bohatera, patrzeć niejako jego oczyma. Wraz z nią pojawia się subiektywizm spojrzenia wprowadzający autentyzm przeżyć.

Widać więc, że w nowelach następuje odejście od obiektywnego, bezosobowego przekazywania wiedzy o świecie, autorzy pozytywistyczni chcieli poprzez swą twórczość oddziaływać na czytelnika, pisze się przecież po to by przekazać idee i uczucia. Utwory literackie są dla Prusa (podobnie i dla innych twórców) narzędziem celowego oddziaływania na odbiorcę, to rodzaj swoistej walki o niego.

Elementów konstytuujących nowele można wymienić jeszcze wiele, wynika to przede wszystkim z faktu, że istotnie „nie ma noweli jako takiej”. Występują różne ukształtowania zarówno stylistyczne jak i kompozycyjne. Pojawiają się liczne rozbieżności w odniesieniu zarówno do tematów jak i do kreowania czasu, przestrzeni, narracji czy konstrukcji bohaterów. Różnice pojawiają się nie tylko w nowelistyce poszczególnych autorów, ale rzeczą znamienną jest również to, że w twórczości konkretnego nowelisty spotykamy cechy, które „nie mieszczą się w modelu wcześniej przez niego uprawianej prozy narracyjnej”.

Bibliografia


1.Arcydzieła nowelistyki pozytywizmu, wybór i posłowie: E. Pieścikowski, Szczecin 1989.
2.B. Prus, Nowele wybrane, Warszawa 1976.
3.M. Konopnicka, U źródła i inne nowele, Warszawa 1984.
4.A. Brodzka, Maria Konopnicka, Warszawa 1965.
5.M. Żmigrodzka, Orzeszkowa. Młodość pozytywizmu, Warszawa 1965.
6.E. Ichnatowicz, Opowiadania, Warszawa 1991.
7.J. Bachórz, Pozytywizm, Warszawa 1999.
8.T. Miłkowski, J. Terier, Leksykon lektur szkolnych, Warszawa 1995.
9.B. Bobrowiska, „Kamizelka” czy „Śnieg”, czyli o „perspektywach na całość bytu”, (w: Trzy pokolenia. Pamięci Profesor Janiny Kulczyckiej-Saloni, Warszawa 1998.
10.E. Ichnatowicz, Krótkie formy prozatorskie, w: tejże: Literatura drugiej połowy XIX wieku (1863-1914), Warszawa 2000.
11.A. Matuszewska, Pozytywistyczne parabole, Gdańsk 1997.
12.A. Matuszewska, Pozytywistyczna mowa ezopowa w kontekście literackich kategorii dotyczących milczenia i przemilczenia, w: Z domu niewoli,. Sytuacja polityczna a kultura literacka w drugiej połowie XIX wieku, pod red. J. Maciejewskkiego, Wrocław 1988.
13.Słownik literatury XIX wieku.

Mapa serwisu: