Streszczenia i opracowania lektur szkolnych klp klp.pl
Kiedy w 1887 r. "Tygodnik Ilustrowany" drukował kolejne części Nad Niemnem, Orzeszkowa była już znaną pisarka z poważnym literackim i publicystycznym dorobkiem. Szczególne uznanie krytyki i czytelników zdobyły jej powieści w których dominowały "tematy narodowe" ujęte w ramy ideowych i literackich nurtów.

"Nad Niemnem" powstało w latach 1885 - 1886, a do rąk czytelników trafiło w przededniu 25 rocznicy powstania styczniowego. Było więc nie tylko przypomnieniem i uczczeniem wielkiego narodowego wydarzenia, ale przyniosło również refleksje związane z popowstaniową rzeczywistością, podejmowało trudny temat zachowania narodowej tożsamości, mimo klęski i pogrzebania nadziei na szybką realizację niepodległościowych marzeń.

Kompozycja utworu ma charakter dwuwarstwowy. Akcja powieści rozgrywa się co prawda w latach osiemdziesiątych wieku XIX, ale retrospektywne nawiązania stale przenoszą czytelnika w rok 1863 (czas powstania traktowany jest jednoznacznie pozytywnie).
W odróżnieniu od innych pozytywistów: Świętochowskiego, Prusa, młodego Sienkiewicza, Eliza Orzeszkowa była pisarką prowincji. Większą część życia spędziła w dalekim Grodnie, pośród innego pejzażu i innych ludzi niż jej koledzy po piórze mieszkający w Warszawie. Z czasem te różnice stawały się coraz wyraźniejsze, zaznaczały się odmiennym stosunkiem do tradycji romantycznej, innym widzeniem polskości, rosnącym szacunkiem dla tradycji niepodległościowej. „Nad Niemnem” to powieść należąca do etapu środkowego, „dojrzałego”, w którym Orzeszkowa traci bezkrytyczny entuzjazm dla miasta, nauki, techniki, przemysłu, ale mimo wszystko wierzy w sens programu przebudowy społeczeństwa. Jego fundamentem czyni związek człowieka z naturą, rodzinnym krajobrazem, ziemią – to na Kresach czuło się znacznie silniej niż w warszawskiej kawiarni czy salonie. W nadniemeńskiej rzeczywistości zachowanie posiadanej ziemi równało się ocaleniu polskości, przy czym Orzeszkowa zdawała sobie sprawę, że osiągnięcie tego celu wymaga ofiar.
prof. Jan Tomkowski


Geneza „Nad Niemnem”


Powieść Elizy Orzeszkowej: „Nad Niemnem” uważana jest za najwybitniejsze dzieło pisarki, w pełni oddające jej ideowe i artystyczne przesłanki. Utwór powstał w okresie, kiedy Orzeszkowa cieszyła się rosnącym uznaniem czytelników, a w swym dorobku literackim i publicystycznym miała między innymi: „Meira Ezofowicza”, „Niziny”, „Widma” i „Dziurdziów” – dzieła, w których poruszyła tak ważne dla narodu polskiego kwestie, jak: zagrożenia młodzieży oraz położenie Polaków w nieustannie zmieniającej się i wrogiej ich interesom rzeczywistości. Na bazie dotychczasowych doświadczeń twórczych i osobistych przeżyć pisarki zrodziło się „Nad Niemnem” – powieść realistyczna, na którą w roku 1884 złożył zamówienie Marian Gawalewicz, redaktor naczelny „Tygodnika Powszechnego”. Dzieło miało przede wszystkim poruszać problematykę konfliktu między przedstawicielami różnych pokoleń oraz relacji między ziemiaństwem a szlachtą zagrodową.

W roku 1885 Eliza Orzeszkowa zasiadła do pisania nowej powieści, którą początkowo zatytułowała: „Mezalians”. Z czasem jednak wzbogaciła fabułę utworu, wprowadzając wątek narodowy i nadając mu formę zbliżoną do epopei. W jednym z listów tak wspominała pracę nad książką:
„Nad Niemnem” pisze się powoli. Zaczęłam dopiero tom drugi. Powieść jest trudną, trzeba pilnie trzymać się natury, aby nie popaść w sielankę i osiągnąć cel, którym jest scharakteryzowanie szlachty zagrodowej i głównych tutejszych obywatelskich typów. […] Głównym źródłem jej wątku jest powstanie 1863 roku. Obchodzenie cenzury także pisanie utrudnia, ale bez zaczerpnięcia z góry nic zupełnie jasnym być nie może. Przy tym w 1863 roku na Litwie szlachta zagrodowa odegrała rolę niezmiernie czynną, obywatelstwo żyło z nią wtedy po bratersku i zaprowadziło ją, gdzie chciało – potem puściło ją na pastwę ciemnoty i powolnego dziczenia.
Znaczący wpływ na zmianę formuły dzieła miała trudna wówczas sytuacja Polaków, żyjących pod zaborami oraz pobyt pisarki w Miniewiczach i jej znajomość z Janem Kamieńskim, który po latach zesłania za udział w powstaniu styczniowym wrócił do swego majątku. W czasie wycieczek po nadniemieńskiej okolicy Orzeszkowa poznała mieszkańców pobliskiego zaścianka Bohatyrowiczów i zebrała materiał folklorystyczny do powieści.

Ostatecznie „Nad Niemnem” zyskało charakter dzieła, w którym autorka powróciła do tragicznych wydarzeń w dziejach narodu polskiego, jakimi były walki powstańcze w 1863 roku i opisała ich wpływ na życie rodaków. Nawiązała do niezwykle ważnej kwestii wierności ziemi ojczystej i pamięci o walce o wolność oraz o tych, którzy w jej imię polegli na polu bitwy. Poruszyła również problematykę życia młodego pokolenia po klęsce powstania i jej wpływ na świadomość tych, którzy co prawda nie walczyli o niepodległość ojczyzny, lecz ponosili konsekwencje represji zaborcy.

Powieść, wzbogacona o walory etyczne, takie jak: obrona integralności ziemi ojczystej i zachowanie tożsamości narodowej, poruszyła sumienia Polaków i na nowo rozbudziła w nich świadomość narodową. Jednocześnie stała się głosem wielkiego rozczarowania Orzeszkowej ideami wczesnego pozytywizmu. „Nad Niemnem” powstało ze świadomością klęski powstania styczniowego i utraconego sojuszu społeczeństwa, a także porażki działalności pozytywistów.

W 1887 roku „Nad Niemnem” drukowane było w odcinkach na łamach „Tygodnika Ilustrowanego” i natychmiast zyskało uznanie czytelników i krytyki literackiej. Wydanie książkowe ukazało się rok później, dzięki staraniom autorki, która chciała swoją powieścią upamiętnić dwudziestą piątą rocznicę wybuchu powstania styczniowego. W ciągu dwóch następnych lat doczekało się trzech wydań, a kolejne zostały zakazane przez cenzurę, co Orzeszkowa uznała za swój największy triumf.

Kompozycja „Nad Niemnem”


Eliza Orzeszkowa, rozpoczynając pisanie „Nad Niemnem”, postawiła sobie za cel stworzenie dzieła o doskonałej kompozycji – o wnikliwie przemyślanej i zwartej fabule, w której wszystkie wydarzenia mają swoje uzasadnienie i wynikają z całościowej logiki konstrukcyjnej.

Nadrzędną zasadą kompozycyjną powieści jest schemat konfrontacji dwóch światów i schemat epizodu z życia poszczególnych bohaterów, który determinuje ich dalsze dzieje.

Akcja „Nad Niemnem” rozgrywa się kilkanaście lat po klęsce powstania styczniowego, które nadal pozostaje żywe w pamięci tych, którzy przeżyli ten ważny epizod w dziejach narodu polskiego i wpływa również na losy młodszego pokolenia, które dorastało w czasach popowstaniowych represji zaborcy. Bohaterowie Orzeszkowej znajdują się w przełomowym momencie życia, kiedy to muszą podjąć pewne decyzje i tym samym rozpocząć kolejny etap swej egzystencji, zamykając i podsumowując dotychczasowy. Dla Benedykta Korczyńskiego takim momentem jest pojednanie z Bohatyrowiczami i odnalezienie porozumienia z synem, Witoldem. Pani Andrzejowa Korczyńska traci wszelkie złudzenia co do wychowania jedynego syna i dostrzega jego ironiczne nastawienie do ideałów ojca i jego udziału w powstaniu. Justyna uświadamia sobie miłość do Jana, odrzuca Zygmunta i Różyca, a swe przyszłe losy wiąże z Bohatyrowiczem. Marta Korczyńska godzi się ze swym losem i po latach spotyka się z Anzelmem.

Konfrontacja dwóch światów ma charakter wieloaspektowy i wielopłaszczyznowy. Orzeszkowa zestawia ze sobą dwie warstwy społeczne – ziemiaństwo i zaścianek, uzyskując w ten sposób pełny obraz środowiska szlacheckiego i przedstawiając ich różne postawy wobec historii i tradycji narodu, wobec etosu szlacheckiego, wobec pracy i ziemi. Na plan pierwszy wysuwa się wątek Benedykta Korczyńskiego, który jest jednocześnie centralną postacią powieści. Na drugim planie rozgrywa się historia miłości Jana i Justyny. Elementem łączącym poszczególne wątki pierwszo- i drugoplanowe jest motyw powstania, ukazany w sposób symboliczny i ukryty za przesłoną języka ezopowego.

Kolejnym elementem kompozycyjnym „Nad Niemnem” jest symetria. Każdy kolejny tom powieści rozpoczyna się od przybliżenia czytelnikowi trzech dworów: w Korczynie, Olszynce i Osowcach. Dwa pierwsze tomy kończą się w chwili, gdy Jan i Justyna odwiedzają symboliczne groby: mogiłę Jana i Cecylii oraz Mogiłę powstańców. Z kolei zakończenie trzeciego tomu przynosi rozwiązanie wszystkich wątków dzieła. Zasada symetrii wyraźna jest także w paralelizmie losów bohaterów, z których dzieje osoby, należącej do starszego pokolenia wyprzedzają analogiczne zdarzenia w życiu innego bohatera. Antycypacja losów szczególnie zauważalna jest w biografii Marty i Justyny. Obie mają podobny status społeczny i uczuciowo wiążą się z mężczyznami, pochodzącymi z niższej sfery, a ich związek postrzegany jest jako mezalians. Dzieje miłości Marty i Anzelma wyprzedzają związek Justyny i Jana, lecz ostatecznie Orzelska dokonuje zupełnie innego wyboru.

Kreacja postaci bohaterów utworu opiera się na zasadzie kontrastu. Zestawione ze sobą pary bohaterów reprezentują odmienne postawy życiowe i inne dążenia oraz aspiracje. W ten sposób bohaterowie powieści zostali podzieleni na postacie pozytywne i negatywne, bliskie i odległe systemowi wartości, głoszonemu przez autorkę. Dodatkowo zasada kontrastu pojawia się również w kreacji bohaterów, którzy są reprezentantami identycznej orientacji ideowej.

Równie istotnym elementem kompozycyjnym „Nad Niemnem” jest język ezopowy, który miał na celu zamaskowanie treści i faktów niezwykle ważnych dla wymowy ideowej dzieła. Orzeszkowa posłużyła się symbolami, które wyrażały i jednocześnie kryły treści narodowe i patriotyczne, zrozumiałe dla polskiego czytelnika. W powieści można doszukać się licznych niedomówień, przemilczeń, aluzji, elips oraz peryfraz. Wykorzystała również ocenzurowane teksty popularnych w okresie powstania styczniowego pieśni.

Głównymi środkami kompozycyjnymi powieści są narrator i narracja. Narrator jest wszechwiedzący i wszechobecny, doskonale zna świat przedstawiony, lecz jego rola sprowadza się do dyskretnej i subiektywnej relacji z przedstawianych zdarzeń na tyle, na ile pozwala mu obrany punkt widzenia. Częste są zmiany jego pola widzenia – od planu szerokiego, przybliżającego panoramę nadniemeńskiej okolicy, poprzez opis ludzi do spojrzenia na daną rzecz bądź zjawisko oczami jednego z bohaterów. Narrator nigdy nie przekracza wyznaczonej sobie granicy ekspresji, która ma charakter naśladowania rzeczywistości. Ma on status etnografa o ściśle sprecyzowanym zasobie wiedzy o świecie i wyraźnym do niego dystansie. Szczegółowa lokalizuje i opisuje miejsca, w których rozgrywa się akcja utworu, opisuje osoby i wstępnie je charakteryzuje, informując o sposobie ich bycia, mówienia, ich działaniach. Ponadto dość często referuje treść danej rozmowy. Jego wiedza o przeszłości jest ograniczona do tego, co może wywnioskować z wypowiedzi bohaterów i określonych sytuacji.

„Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej uważane jest za jedno z arcydzieł powieści realistycznej XIX wieku.

Czas i miejsce akcji Nad Niemnem


Akcja powieści rozgrywa się w latach 80. XIX wieku na Grodzieńszczyźnie. Scharakteryzowane są następujące miejsca:
- Korczyn – dwór ziemiański Benedykta Korczyńskiego,
- Osowce – majątek Andrzejowej,
- Olszynka, gdzie mieszkają Kirłowie,
- Zaścianek Bohatyrowiczów,
- Włości Różyca na Wołoszczyźnie (jedynie wspomniane).

Poprzez retrospekcję ukazane są także dwie przeszłe perspektywy czasowe:

1. Przeszłość dalsza (XVI w.) – historia Jana i Cecylii.
2. Przeszłość bliższa (1863 r.) – epizody powstania styczniowego.
Retrospekcja – w utworze epickim (zwłaszcza w powieści) przywoływanie z punktu widzenia bohatera zdarzeń wcześniejszych od momentu właściwego rozpoczęcia akcji i nie ukazywanych bezpośrednio. Zdarzenia są zazwyczaj przedstawiane przez:
- bohatera utworu (albo w monologu wewnętrznym, albo gdy opowiada historie innym bohaterom – w mowie niezależnej),
- narratora w mowie pozornie zależnej (gdy mówi on z punktu widzenia danego bohatera)


Obrazy przeszłości w Nad Niemnem


1. Przeszłość dawna – XVI wiek, legenda o Janie i Cecylii
Historia Jana i Cecylii, założycieli rodu Bohatyrowiczów, jest legendą z przeszłości opowiadaną wśród szlachty zaściankowej, niestety nie przez wszystkich pamiętaną. Historię tę upamiętnia mogiła małżeństwa, w powieści opowiada ją Justynie Anzelm. Historia ta ma symbolizować ciężką pracę, podporządkowywanie sobie natury bez niszczenia jej, miłość, opierającą się na zaufaniu i wysiłku w budowaniu wspólnego dobra. Nagrodą za pracę jest zauważenie tych wysiłków przez króla Zygmunta Augusta przez nadanie tytułu szlacheckiego.

2. Przeszłość bliższa – powstanie styczniowe 1863 r.
Powstanie styczniowe jest jednym z ważniejszych tematów powieści. Orzeszkowa jako dwudziestoletnia dziewczyna sama brała w nim czynny udział, znała Romulda Traugutta – ukrywała go w swoim domu, a potem odwoziła chorego do granicy Królestwa Polskiego. Dla autorki Nad Niemnem powstanie było przeżyciem przełomowym, przeżyciem, które bardzo wpłynęło na jej poglądy i psychikę. Świadczy o tym także fakt, że już pod koniec życia powróciła do tematu powstania w cyklu opowiadań Gloria victis, wydanych w 1910 r.

Powstanie styczniowe nie jest opisane w utworze bezpośrednio, w toku akcji, ale pamięć o nim jest żywa wśród części bohaterów, wspominane jest bardzo często na zasadzie retrospekcji. Co ciekawe, ani razu nie padają w powieści słowa “powstanie”, “rok 1863” itp. Było to związane z cenzurą – otwarcie o powstaniu pisać w latach 80. XIX wieku nie można było, dlatego Orzeszkowa uciekła się do tzw. języka ezopowego.
Język ezopowy – sposób formułowania wypowiedzi, przy którym treści – często moralizujące lub satyryczne – nie są wysławiane bezpośrednio, lecz występują pod osłonką alegorii, symboli lub wieloznacznych fabuł. Określenie pochodzi od imienia antycznego bajkopisarza greckiego, Ezopa (VI w. p.n.e.), któremu przypisuje się autorstwo bajek wprowadzających potraktowane stereotypowo postacie zwierzęce (np. lis jako uosobienie chytrości) dla pośredniego przedstawienia wad ludzkich. Językiem ezopowym posługuje się np. publicystyka polityczna czy literatura poddana silnym ograniczeniom cenzury.
Orzeszkowa nazwała ten język “językiem więziennym” – składają się na niego bowiem niedopowiedzenia, peryfrazy, aluzje. Poza tym niemym świadkiem walk powstańczych, a zarazem ich symbolem jest Mogiła.

Powstanie jest w powieści symbolem pojednania – ponieważ był to czas, kiedy zwaśnione rody Bohatyrowiczów i Korczyńskich walczyły ramię w ramię. Symbolem powstania i pojednania rodów jest Mogiła, w której leżą pochowani razem Andrzej Korczyński i Jerzy Bohatyrowicz – ludzie, którzy mimo różnicy stanów społecznych zaprzyjaźnili się, razem w powstaniu walczyli, a potem razem zginęli i zostali pochowani we wspólnym grobie.

Dziedzictwo powstania można kultywować lub je zaprzepaścić – obie te postawy są przedstawione w utworze przez historię synów poległych – Zygmunta Korczyńskiego i Jana Bohatyrowicza. Ten pierwszy, mimo ogromnego szacunku matki do historii z przeszłości nie rozumie jej, a ojca uważa za awanturnika i szaleńca. Drugi ma ogromny szacunek do dziejów minionych, pamięta je dobrze i wspomina ze wzruszeniem. Podobnie rzecz się ma z innymi bohaterami – pozytywni są ci, którzy o powstaniu pamiętają, bo sami w nim uczestniczyli lub szanują jego historię: Anzelm, Jerzy, Witold Korczyński, Andrzejowa. Negatywni to ci, którzy nie chcą o powstaniu pamiętać lub go nie rozumieją – Zygmunt, Kirło, Różyc, Emilia i inni. Postaci, które sens walki powstańców sobie uświadamiają, to Justyna, Marta i Benedykt – przechodzący w powieści swego rodzaju przemianę.

Konflikty pokoleń w Nad Niemnem, ideowa wymowa utworu


Można mówić o dwóch rodzajach konfliktów w Nad Niemnem:

1. Konflikt na tle ekonomicznym między dworem w Korczynie a zaściankiem Bohatyrowiczów.
2. Spór toczący się między dwoma przedstawicielami rodu Korczyńskich – ojcem steranym i zgorzkniałym w coraz trudniejszej walce o utrzymanie ziemi, a synem – przedstawicielem “powracającej fali” entuzjazmu patriotycznego i społecznictwa.

Oba wątki mają optymistyczne zakończenie – dwór i zaścianek ponownie zbliżają się do siebie za sprawą miłości Jana i Justyny, a między ojcem a synem zostaje odnowiona więź duchowa.

Poprzez ukazanie drugiego konfliktu Orzeszkowa chciała z jednej strony pokazać niebezpieczeństwa jednostronnie pojętego organicznikowstwa (Witold) oraz dowartościować tradycje niepodległościowe romantyzmu (którego reprezentantem jest Benedykt, mimo że o dawnych wartościach zapomniał). Autorka chciała pokazać, że połączenie dobrych stron obu tych postaw jest możliwe i pożyteczne. Orzeszkowa w swojej powieści chciała także w sposób patetyczny wezwać do wierności wobec ziemi i przeszłości, apoteozuje bezkompromisową idealistyczną ofiarność, patriotyczne i demokratyczne dziedzictwo ideowe roku 1863 oraz kult pracy.

Symbolem zgody i powrotu do tradycji solidaryzmu są dwie mogiły – grób Jana i Cecylii oraz Mogiła powstańców.

„Nad Niemnem” a „Pan Tadeusz”


Powieść Elizy Orzeszkowej: „Nad Niemnem” często jest porównywana do „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza. Co prawda, dzieło Mickiewicza napisane jest wierszem, a „Nad Niemnem” jest powieścią, lecz oba utwory określane są jako epopeje narodowe i można w nich odnaleźć wiele cech wspólnych.

Zarówno „Nad Niemnem”, jak i „Pan Tadeusz” nawiązują do ważnych i przełomowych wydarzeń w dziejach narodu polskiego. W dziele Mickiewicza jest to próba wywołania powstania na Litwie i nadzieje niepodległościowe, związane z przemarszem wojsk napoleońskich. W „Nad Niemnem” Orzeszkowa wielokrotnie przywołuje czasy powstania styczniowego, które w świadomości Polaków stało się symbolem walk wyzwoleńczych i pomimo upływu czasu jest nadal żywe w pamięci wielu bohaterów. Bohaterowie obu utworów są przedstawicielami tej samej warstwy społecznej – szlachty, a dzieła przybliżają czytelnikowi zwyczaje, obyczaje i kulturę szlachty w epoce, w której rozgrywa się akcja. Mickiewicz przedstawia szlachtę na przykładzie rodziny Sopliców i dobrzyńskiego zaścianka, Orzeszkowa ukazuje życie ziemiańskiej rodziny Korczyńskich i mieszkających w zaścianku Bohatyrowiczów. W obu dziełach jednym z wątków jest waśń między dwoma rodami i ich pojednanie dzięki małżeństwu przedstawicieli skłóconych rodzin.

Akcja obu dzieł rozpoczyna się od opisu dworów, a fabuła obfituje w liczne, niezwykle plastyczne i drobiazgowe opisy przyrody, które podkreślają piękno ojczystej ziemi i nadają jej charakter arkadii. Przyroda staje się uczestnikiem wydarzeń i odzwierciedla stan emocjonalny bohaterów. Elementem wspólnym dla „Pana Tadeusza” i „Nad Niemnem” jest również umiłowanie tradycji i kultywowanie jej przez kolejne pokolenie. W utworze Mickiewicza strażnikami przeszłości są mieszkańcy Soplicowa. U Orzeszkowej rola ta przypadła Bohatyrowiczom, którzy są szczególnie przywiązani do rodowej legendy i pamięci o powstaniu styczniowym i przekazują ją kolejnym pokoleniom. W obu utworach można odnaleźć treści narodowe i patriotyczne.

„Pan Tadeusz” i „Nad Niemnem” napisane są z epickim rozmachem, spokojną i rozlewną narracją. Utrzymane w patetycznym i wzniosłym tonie, stanowią świadectwo polskiej tradycji i polskiej obyczajowości minionych czasów.



Mapa serwisu: