Lalka - wszystko, co powinieneś wiedzieć o książce Bolesława Prusa

Lalka jest utworem wyjątkowym. Wzbudza kontrowersje od momentu ukazywania się w odcinkach na łamach „Kuriera Codziennego” w latach 1887-1889 aż do dziś. Utwór oddaje nastroje lat 80. XIX wieku, kiedy to w świadomości polskich pozytywistów doszło do kryzysu. Piękne idee pracy organicznej, pracy u podstaw były nie do zrealizowania. Początkowy optymizm został zastąpiony pesymizmem, brakiem wiary w możliwość zrealizowania programu. Lalka bardzo dobrze wpisuje się w te przemiany.

Spis treści

1. Geneza Lalki
2. Streszczenie Lalki
3. Czas akcji
4. Miejsce akcji
5. Tytuł powieści
6. Problematyka powieści
7. Narracja w Lalce
8. Bohaterowie
8.1. Stanisław Wokulski
8.2. Izabela Łęcka
8.3. Ignacy Rzecki
8.4. Julian Ochocki
8.5. Tomasz Łęcki
8.6. Baronowa Krzeszowska
9. Cenzura wobec Lalki
10. Adaptacje Lalki
11. Lalka na maturze

Trzy pokolenia, czyli o genezie Lalki

Powieść początkowo nosząca tytuł "Trzy pokolenia" w zamyśle autora miała:

„ (...) przedstawić naszych polskich idealistów na tle społecznego rozkładu.”

Kondycja polskiego społeczeństwa nie była wyłącznym tematem Lalki. Jednym z wątków pobocznych powieści jest proces o lalkę wzorowany na faktycznym procesie. Prus w liście do Władysława Korotyńskiego wyjaśnia znaczenie tego wydarzenia na powstanie całej powieści

Streszczenie Lalki

Sprawdź treść streszczenia z filmu lub czytaj: szczegółowe streszczenie

Streszczenie głównych wątków powieści

Głównym wątkiem Lalki jest nieodwzajemniona miłość Stanisława Wokulskiego do Izabeli Łęckiej. Wokół niego kręci się akcja utworu, zbudowana według techniki „nawarstwiania motywów”. Takie kompozycyjne rozwiązanie umożliwiło autorowi ukazanie przekroju warstw społecznych, dokładnego sportretowania reprezentantów poszczególnych środowisk.

W szczególności jednak Lalka to powieść o:

• polskim społeczeństwie, w której odnajdziemy drobiazgową panoramę warstw społecznych: arystokratycznych, mieszczańskich oraz biedoty miejskiej.


• Warszawie, opisanej z zachowaniem topograficznych szczegółów. Wraz z głównym bohaterem wędrujemy po Krakowskim Przedmieściu, dzielnicy biedoty – Powiślu, spacerujemy w Łazienkach, oglądamy wystawy sklepowe opisane z niezwykłą dokładnością, bierzemy udział w kościelnych kwestach, konnych wyścigach na Służewcu, balach i przedstawieniach teatralnych, które naprawdę się odbyły (Prus czytał o nich w kronikach).
  Krakowskie Przedmieście w czasach Bolesława Prusa


• Miłości kupca galanteryjnego do arystokratki. Uczucie zostało opisane z naciskiem na romantyzm niespełnionych, namiętnych pragnień. Stanisław Wokulski często przypomina swym zachowaniem mickiewiczowskiego Gustawa z IV części Dziadów, czyli tragicznego kochanka, doznającego, zamiast słodyczy miłości, goryczy i upokorzenia.


• Awansie społecznym. Bohater z biednego chłopca, dzięki wytrwałej pracy i samodzielnej nauce, a niekiedy też dzięki sprytowi i wyrachowaniu, przeobraża się w majętnego pana, wchodzącego „na salony”.

Wątki poboczne
- dzieje Ignacego Rzeckiego,
- losy Heleny Stawskiej,
- losy prezesowej Zasławskiej,
- historia Minclów,
- historia rodziny Łęckich,
- historia rodziny Krzeszowskich.

Wątki epizodyczne
Przykładem wątku epizodycznego jest historia studentów (pełniący funkcję humorystyczną) czy proces o lalkę.

Czas akcji

Powieść Lalka Bolesława Prusa ma rozbudowaną i nieszablonową płaszczyznę czasową, mimo iż autor wykorzystał w niej konwencję realistyczną, determinującą usytuowanie akcji w określonej przestrzeni.

Czytaj Lalkę w formacie pdf Pobierz w serwisie wolnelektury.pl

Opisane wydarzenia można podzielić na dwie grupy. Do pierwszej zaliczymy te, które rozgrywają się w czasie akcji właściwej, czyli toczącej się w chwili, gdy narrator opowiada o nich. Trwają one prawie dwa lata i obejmują przedział od marca 1878, czego dowodzi początkowy fragment powieści:

W początkach roku 1878, kiedy świat polityczny zajmował się pokojem san-stefańskim, wyborem nowego papieża albo szansami europejskiej wojny, warszawscy kupcy tudzież inteligencja pewnej okolicy Krakowskiego Przedmieścia niemniej gorąco interesowała się przyszłością galanteryjnego sklepu pod firmą J. Mincel i S. Wokulski.

Datą zamykającą okres akcji właściwej jest koniec października 1879 roku.

Drugą warstwą czasową, nazywaną retrospektywną, jest ta widoczna w pamiętnikach Ignacego Rzeckiego. Dzięki wspomnieniom starego subiekta czytelnik dowiaduje się o wydarzeniach rozgrywających się nie tylko na początku XIX wieku (okolice lat 30., jak również II połowa stulecia - Wiosna Ludów z 1848 i powstanie styczniowe z 1863), ale także tych z przełomu XVII i XIX stulecia (ojciec Rzeckiego opowiadał mu o Napoleonie Bonaparte).

Krakowskie Przedmieście i inne miejsca w Lalce

Miejscem akcji jest głównie Warszawa. Została ona dokładnie sportretowana – pada wiele nazw ulic, placów i miejsc. Poszczególne budynki, które w rzeczywistości nie istniały, takie jak – kamienica Łęckich, stary i nowy sklep Wokulskiego, dom Wokulskiego można zlokalizować. Pojawiają się także obiekty autentyczne, takie jak kościół św. Józefa, Teatr Narodowy, gmach sądu. Zobacz ważne miejsca na mapie stolicy.

Akcja powieści rozgrywa się również w Paryżu, Zasławiu i Zasławku, przez moment znajdujemy się również na stacji w Skierniewicach.
Pomnik Wokulskiego w Skierniewicach - rzeźba Roberta Sobocińskiego

Co oznacza tytuł powieści?

Bolesław Prus zatytułował swoją powieść przewrotnie, ponieważ tytułowa Lalka może się odnosić do co najmniej dwóch kwestii.

Idąc za słowami samego autora, można w fakcie zatytułowania powieści tym rzeczownikiem dopatrywać się nawiązania do procesu, jaki pani Helenie Stawskiej wytoczyła baronowa Krzeszowska. Istotą sporu była lalka, którą rzekomo miała ukraść ta pierwsza (oczywiści posądzenia było niesłuszne, co dzięki pomysłowości Stanisława Wokulskiego udało się udowodnić). Proces ten wypełnia znaczną część Pamiętnika starego subiekta z VIII rozdziału II tomu i jest literackim zapisem autentycznego wydarzenia, o którym Prus przeczytał w gazecie.

Innym rozwinięciem tytułu jest postać panny Izabeli Łęckiej, której osobowość, postępowanie, życiowe wybory, sposób traktowania innych przypominają… lalkę, o czym świadczy wypowiedź prezesowej Zasławskiej:

Co mnie jednak dziwi najmocniej – prawiła – to okoliczność, że na podobnych lalkach nie poznają się mężczyźni.

Prus wskazywał, że wszelkie interpretacje tytułu wysuwające na pierwszy plan wątek miłosny są błędne, a pierwotny tytuł powieści Trzy pokolenia lepiej oddawały jego intencje.

Problematyka Lalki Bolesława Prusa

• Lalka jako opowieść o ludzkich dążeniach, sposobie postrzegania świata (np. idealizm Rzeckiego czy scjentyzm Ochockiego), wielości ludzkich charakterów i motywów postępowania,


• Lalka jako powieść społeczno-obyczajowa – sportretowana różnorodna i bogata struktura społeczna XIX-wiecznych mieszkańców Warszawy. Występuje dokładny, panoramiczny opis stolicy,


• Lalka jako powieść patriotyczna – idealistyczne wspomnienia powstania i marzenia o przyszłości, ujawniające się w Pamiętniku starego subiekta (Ignacego Rzeckiego),


• Lalka jako powieść psychologiczna – historia nieodwzajemnionej miłości, odrzuconych uczuć, niespełnionych pragnień (Stanisław Wokulski).


• Lalka jako powieść o rodzącym się kapitalizmie - Lalka - jest świadectwem zmiany stosunków społecznych w końcu XIX w. Oto na salony trafia kupiec galanteryjny, który dzięki swojej zaradności pomnaża majątek i jest adorowany przez arystokrację. Jesteśmy świadkami rozwoju firm Wokulskiego, a także z opowieści biedoty poznajemy świat warszawskich fabryk.

Narracja w Lalce

Lalka jest powieścią kunsztownie zbudowaną pod względem narracji. W utworze można wyróżnić kilka technik narracyjnych:

1. Narrator trzecioosobowy, wszechwiedzący, nieujawniający swojej obecności, podający fakty.
2. Narrator pierwszoosobowy – Rzecki piszący swój „Pamiętnik starego subiekta”. Ta narracja cechuje się częstym występowaniem retrospekcji oraz subiektywnym stosunkiem narratora do przedstawianych zdarzeń. Rzecki przedstawia w swoim pamiętniku m.in. swoje dzieciństwo, udział w Wiośnie Ludów, młodość Wokulskiego; komentuje także współczesne dla powieści wydarzenia.
3. Przedstawianie różnych punktów widzenia (mowa niezależna). Poszczególne postaci na ten sam temat wypowiadają się w różny sposób, podając swoją wersję czy interpretację wydarzeń.
4. Mowa pozornie zależna – występuje, gdy trzecioosobowy narrator przyjmuje perspektywę danego bohatera, przedstawiając jego przemyślenia, refleksje. Dzieje się tak zwłaszcza w partiach, które przedstawiają przemyślenia Wokulskiego oraz Izabeli.

Bohaterowie

Stanisław Wokulski

Zobacz oddzielny artykuł: Stanisław Wokulski - charakterystyka

Izabela Łęcka

Izabela Łęcka jest główną kobiecą postacią w powieści Bolesława Prusa.

Dwudziestopięciolatka pochodzi z arystokratycznej, choć z winy jej samej oraz jej ojca Tomasza Łęckiego – nękanej widmem bankructwa, rodziny. O jej urodzie i doskonałych manierach krążą legendy:

Była niepospolicie piękną kobietą. Wszystko w niej było oryginalne i doskonałe. (...) Szczególne wrażenie robiły jej oczy, niekiedy ciemne i rozmarzone, niekiedy pełne iskier wesołości, czasem jasnoniebieskie i zimne jak lód. Uderzająca była gra jej fizjognomii. Kiedy mówiła, mówiły jej usta, brwi, nozdrza, ręce, cała postawa, a nade wszystko oczy, którymi zdawało się, że chce przelać swoją duszę w słuchacza. Kiedy słuchała, zdawało się, że chce wypić duszę z opowiadającego. Jej oczy umiały tulić, pieścić, płakać bez łez, palić i mrozić.

Piękne, zewnętrzne oblicze i maska dobrze wykształconej damy, obytej w towarzystwie, mającej doskonały styl i smak, posługującej się kilkoma językami obcymi kryły zżerające ją od wewnątrz moralne zepsucie. Dni wypełniały jej spotkania z ciotkami, wyścigi konne czy odpisywanie na listy, a wieczorami odwiedzała teatry, brała udział w balach, na których wzbudzała zachwyt strojnymi sukniami i perfekcyjnie ułożonymi włosami, co jeszcze bardziej uwypuklało powierzchowność jej natury. Spotkania kulturalne czy nawet kościelne kwesty dobroczynne były dla niej okazją do bycia w centrum zainteresowania, a to kochała najbardziej. Świadczą o tym słowa doktora Szumana oraz Ochockiego, którzy skomentowali jej decyzję o wstąpieniu do klasztoru ironicznym pytaniem:

- Cóż to, czy ma zamiar nawet Pana Boga kokietować, czy tylko chce po wzruszeniach odpocząć, ażeby pewniejszym krokiem wyjść za mąż?

Ignacy Rzecki

Julian Ochocki

Julian Ochocki jest powieściowym przykładem idealisty:

Zdawało się, że ma rysy Napoleona Pierwszego, przysłonięte jakimś obłokiem marzycielstwa.

Ten młody, nie mający jeszcze trzydziestu lat miłośnik nauki i postępu, mimo iż pochodzi z arystokratycznego rodu, nie wiedzie próżniaczego, egoistycznego życia. Przeciwnie, stara się coś dać od siebie ludzkości, dlatego decyduje się na realizację swoich naukowych planów skonstruowania latającej maszyny, która zmieniłaby bieg ludzkości. Wyrazem siły tego marzenia są jego pełne energii i wiary w technikę słowa:

Co mnie żeniaczka, kobiety, a nawet mikroskopy, stosy i lampy elektryczne? Oszaleję albo… przypnę ludzkości skrzydła…

Warto podkreślić, że Prus nie pozostawił swojego idealistycznego bohatera w kraju, który tłamsił indywidualizm (przykładem Wokulski), lecz „przeprowadził go” do Francji – powieściowego azylu poświęcających życie nauce wynalazców (jak Geist).

Tomasz Łęcki

Baronowa Krzeszowska

Mieszkała w kamienicy należącej do Łęckich, a potem do Wokulskiego i w niczym nie przypominała kobiet ze swojej klasy:

„I machinalnie przypatrywał się niezwykłej fizjognomii damy, która wybierała neseserki. Była ubrana skromnie, miała gładko uczesane włosy. Na jej twarzy białej i razem żółtej malował się głęboki smutek; spoza ust przyciętych wyglądała złość, a ze spuszczonych oczu błyskał czasami gniew, niekiedy pokora” [Rozdział ósmy, tom I].

W opłakiwaniu straty jedynej córeczki nie towarzyszył jej mąż, co był powodem ich zatargu trwającego prawie całą powieść.

Cenzura wobec Lalki

Czasy zaboru rosyjskiego nie były proste dla ówczesnych twórców. Cenzura polityczna odrzucała całe utwory, wykreślała wątki nie szczędząc fabuły wielu powieści. Pisarze i poeci wielokrotnie ukrywali swoje intencje za metaforami, przypowieściami, czy niedopowiedzeniami. Cenzura nie była łaskawa także dla Prusa (ok. 40 ingerencji), zwłaszcza porównując pierwsze wydanie książkowe z fragmentami drukowanymi w Kurierze Codziennym. Wykreślono wszelkie wątki powstańcze, zesłania na Syberię czy emigracji. Weryfikacja czasopism nie była tak dokładna, jak weryfikacja książek, więc obie wersje różnią się od siebie nieznacznie:

„Kiedy, dzieckiem będąc, łaknął wiedzy – oddano go do sklepu z restauracją. Kiedy zabijał się nocną pracą, będąc subjektem – wszyscy szydzili z niego… Kiedy nareszcie dostał się do uniwersytetu – prześladowano go porcjami, które niedawno podawał gościom”.
„Handel – mówiono mu – to taki piękny kawałek chleba, w tak ciężkich czasach!”
„No i wrócił do handlu…” Pierwsze wydanie Lalki z 1890r.

w Kurierze Codziennym opublikowano dodatkowy akapit, który składał losy Wokulskiego w całość, po słowach: „…które niedawno podawał gościom.”:

„Odetchnął dopiero na Syberji. Tam mógł pracować, tam zdobył uznanie i przyjaźń Czerskich, Czekanowsklch, Dybowskich. Wrócił do kraju prawie uczonym, lecz gdy w tym kierunku szukał zajęcia, zakrzyczano go i odesłano do handlu…”
„To taki piękny kawałek chleba, w tak ciężkich czasach!”
„No i wrócił do handlu…”

Mając świadomość trudności Prus narzucił sobie swego rodzaju autocenzurę, wymazując z rzeczywistości ówczesnej Warszawy Rosjan i miejsca z nimi związane(nie wspomina o Zamku Królewskim - siedzibie ówczesnych władz zaborczych, o żadnej z kilkudziesięciu cerkwi prawosławnych, o rusyfikacji). Posługując się mową ezopową, stara się przemycić wątki ważne z punktu widzenia budowy świadomości narodu.

Od pierwszego wydania, przez ponad ćwierć wieku, Lalka funkcjonowała w formie okaleczonej przez carską cenzurę. Dopiero opracowanie Lalki przez Zygmunta Szwykowskiego z 1935 nie zawiera zniekształceń cenzuralnych i z drobnymi zmianami ówczesnych konstrukcji gramatycznych, funkcjonuje do dziś.

Adaptacje Lalki

Film Lalka

W 1968 roku nakręcono film pt. „Lalka” w reżyserii i na podstawie scenariusza Wojciecha Jerzego Hasa, z Beatą Tyszkiewicz jako Izabelą Łęcką, Mariuszem Dmochowskim jako Stanisławem Wokulskim (za tę rolę otrzymał nagrodę aktorską MFF-Panama w 1969 roku) oraz Tadeuszem Fijewskim w roli Ignacego Rzeckiego (otrzymał tą samą nagrodę).

Serial:

17 września 1978 roku miał premierę pierwszy z dziewięciu odcinków serialu „Lalka” w reżyserii Ryszarda Bera i na podstawie scenariusza Aleksandra Ścibor-Rylskiego. Izabelę Łęcką tym razem zagrała Małgorzata Braunek, Stanisława Wokulskiego – Jerzy Kamas, a Ignacego Rzeckiego niezapomniany w tej roli Bronisław Pawlik (w 1978 roku uhonorowany nagrodą aktorską Festiwalu Polskiej Twórczości Telewizyjnej w Olsztynie).

Lalka w teatrze

• 1952r. - Teatr Polski w Warszawie, reż. Zygmunt Leśnodorski. Stanisława Wokulskiego grał Lech Madaliński, a Izabelę Łęcką - Nina Andrycz, odegrano 195 przedstawień przez 3 lata
• 1967 r. Teatr Powszechny w Warszawie, reż. Adam Hanuszkiewicz. W rolę Stanisława Wokulskiego wcielił się Mariusz Dmochowski, a Izabelę Łęcką odgrywała Ewa Wawrzoń. Adaptację Adama Hanuszkiewicza wykorzystano w teatrach w Szczecinie, Wrocławiu i Bielsku - Białej
• 1993 r. "Panna Izabela" na podstawie Lalki, Teatr Narodowy w Warszawie, reż. Adam Hanuszkiewicz. W roli Stanisława Wokulskiego wystąpił Paweł Szczęsny, a Magdalena Cwenówna występowała jako Izabela Łęcka.
• 2008 r. Teatr Polski we Wrocławiu, uwspółcześniony spektakl oparty na motywach Lalki, reż Wiktor Rubin, Wystąpili: Bartosz Porczyk jako Stanisław Wokulski, Kinga Preis jako Izabela Łęcka
• 2010 r. Teatr Muzyczny im. Danuty Baduszkowej w Gdyni, reż. Wojciech Kościelniak, kierownictwo muzyczne: Piotr Dziubek. Wystąpili i występują do dziś (2018r.): Rafał Ostrowski jako Stanisław Wokulski, Darina Gapicz i Renia Gosławska jako Izabela Łęcka
• 2015 r. Teatr Polski w Bielsku Białej, reż Aneta Groszyńska. Wokulski - kreacja Kazimierza Czapli, Łęcka - kreacja Oriany Soiki
• 2015 r. Teatr Powszechny w Warszawie, reż. Wojciech Faruga. Marcin Czarnik jako Wokulski, Anita Sokołowska jako Izabela Łęcka

Lalka na maturze

Lalka od momentu wprowadzenia nowej matury pojawiła się na tym egzaminie 4 razy:

• 2008 r. "Sen jako sposób prezentowania postaci literackiej" , na podstawie Lalki
• 2012 r. - Porównaj postawy życiowe Izabeli Łęckiej i Joanny Podborskiej ukazane w podanych fragmentach Lalki Bolesława Prusa i Ludzi bezdomnych Stefana Żeromskiego. Odwołując się do znajomości utworów zwróć uwagę na okoliczności, które miały wpływ na ukształtowanie osobowości bohaterek
• 2015 r. - "Wola człowieka czy niekontrolowane siły decydują o losie ludzkim?" Rozważ problem i uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do podanego fragmentu Lalki, całego utworu Bolesława Prusa oraz innego tekstu kultury. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 250 słów - rozprawka
• 2018 r. -„Czy tęsknota jest siłą napędzającą ludzkie życie czy niszczącą” na podstawie fragmentu "Lalki". Można wybrać również inne teksty - rozprawka

Bibliografia

1. Józef Bachórz, Wstęp, [w:] Bolesław Prus, Lalka, Ossolineum, Wrocław 1998.
2. Mieczysława Romankówna, „Lalka” Bolesława Prusa, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1960.
3. Henryk Markiewicz, „Lalka” Bolesława Prusa, Czytelnik, Warszawa 1967.
4. Anna Milska, Pisarze polscy, Wydawnictwo Związkowe CRZZ, Warszawa 1965.
5. Zygmunt Szweykowski Ideologia „Lalki”, Kompozycja „Lalki”, [w:] tegoż, Twórczość Bolesława Prusa, Warszawa 1972.
6. Jan Kott, O „Lalce”, [w:] Bolesław Prus, Lalka, PIW, Warszawa 1956.
7. Janina Kulczycka-Saloni, hasło Lalka, [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. I, PWN, Warszawa 1984.
8. Janina Kulczycka-Saloni, hasło Bolesław Prus, [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. II, PWN, Warszawa 1984.
9. J. Kulczycka-Saloni, Bolesław Prus, Warszawa 1967.
10. M. Knochte, Wstęp, w: Bolesław Prus, Katarynka, PIW, Warszawa 1875.