klp.plHamlet jest dramatem o człowieku samotnym, który ma podjąć najważniejszą decyzję w swoim życiu: czy wejść na drogę moralnego zła po to, aby pomścić zło wcześniejsze. Główny bohater to młody królewicz, któremu niczego nie brakuje; który ma wiedzę, tytuł, sławę, przychylność ludu, możliwości rozwoju swoich ambicji oraz pragnień. Ale nagle bohater to wszystko utracił. Został sam z pytaniem, czy zemsta za taką krzywdę ma sens.
Książę Hamlet zostaje postawiony przez los w sytuacji tragicznego wyboru: zabić stryja, by pomścić ojca, czy nie popełniać zbrodni. Jest to próba jego charakteru, próba, w której mają się sprawdzić ideały, wyuczone i poznane dotąd przez młodego Hamleta. Hamlet stawia sobie pytania najważniejsze w życiu każdego człowieka. Są to pytania o sens życia, o istotę małżeństwa, o sens religii, o przemijanie i wieczność, o wybór moralny, a także o prawa rządzące tym światem. W jednej tragedii Szekspir zawarł takie mnóstwo problemów, nad którymi się zastanawiają jego bohaterowie. Każde z zagadnień można rozpatrywać zarówno w perspektywie uniwersalnej, jak i z uwzględnieniem czasów elżbietańskich. Szekspir bowiem poruszał w swoich dramatach (w tym także w Hamlecie) aktualne problemy Anglii XVII wieku. W wielu miejscach Hamleta słowa postaci stanowią osąd o współczesności Szekspira i próbę opisania jego czasów. Ponadto dramaturg chciał dotknąć w swych sztukach ogólnoludzkich spraw, nurtujących każdego człowieka, niezależnie od stanu, wieku, czasu, w którym się żyje.
Może się wydawać, że Hamlet jest postacią przebrzmiałą, że jego losy nie są związane z XX- i XXI-wieczną współczesnością. Wymowa sztuki jest jednak tak głęboka, jak pozostałości mitów czy legend. Nie da się przekreślić znaczenia tekstów, które mówią o człowieku rzeczy ważne, uniwersalne; ciekawe, bo trudne do uchwycenia. O doniosłości wpływów Hamleta na kulturę Europy mogą świadczyć liczne nawiązania literackie, realizacje teatralne, ekranizacje, nawet parodie tej sztuki. Odegranie postaci Hamleta jest w teatrze światowym uważane za ukoronowanie mistrzostwa aktorskiego. Jest to jedna z wielu postaci Szekspira, która wyznacza nowe kierunki literaturze i sztuce.
Cześć badaczy twórczości Williama Szekspira utrzymuje, iż w rzeczywistości to nie on jest autorem przypisywanych mu dzieł. Autorstwu Szekspira mają przeczyć jego niskie pochodzenie i brak dobrego, akademickiego wykształcenia. Część z nich za autora szekspirowskich sztuk przyjmuje Franciska Bacona, angielskiego filozofa.
Można jednak przypuszczać, iż to Szekspir był autorem tak wielkich dzieł jak Hamlet czy Romeo i Julia, a świadczyć o tym mogą m.in. talent pisarski, który jest przecież wrodzony, wykształcenie otrzymane w szkole podstawowej w Stratfordzie, która nauczała na wzór szkół renesansowych, kładąc nacisk na łacinę, grekę, logikę i retorykę, czyli na przedmioty klasyczne. Tam też czytał nie tylko Pismo Święte, ale także łacińskich i greckich klasyków literatury, takich jak Owidiusza, Senekę czy Horacego.
Szekspir czerpał materiał do swego dramatu z mitologii skandynawskiej z XI wieku oraz ze znanej historii francuskiej, powstałej pod piórem Belleforesta w 1570 r. W średniowiecznych sagach islandzkich występuje imię o brzmieniu podobnym do Hamleta, oznaczające głupca lub szaleńca. Utwór Belleforesta natomiast opiera się na XIII-wiecznej kronice Saxa o dziejach Duńczyków. Opisana jest tam historia księcia Hambleta (Amlethusa), bardzo zbliżona do tej, którą uwiecznił Szekspir. Angielski dramat, powstały najprawdopodobniej pod piórem Thomasa Kyda, oparty na dziele Belleforesta, nazywany jest przez szekspirologów Pra-Hamletem. Tekst ten jednak zaginął, przez co określenie niepodważalnych źródeł Hamleta jest dziś niemożliwe.
Tragedia została napisana przez Szekspira najprawdopodobniej w 1601 r. Należy więc do utworów z tzw. okresu wielkich tragedii 1599-1609. Pokaz przedpremierowy odbył się w 1601 r. w teatrze Szekspira The Globe. Wkrótce tekst tragedii doczekał się druku i znamy go z tzw. wydania Folio z 1623 r.
Akcja Hamleta rozgrywa się w XI wieku, ale występują też motywy współczesne Szekspirowi, z końca XVI w., jak np. uniwersytet w Wittemberdze. Czas trwania sztuki nie spełnia wymogów trzech jedności – jak w większości dramatów Szekspira.
Akt I rozgrywa się w ciągu 24 godzin – od nocy i świtu jednego dnia do nocy i świtu drugiego dnia. Potem następuje przerwa ok. dwóch i pół miesiąca (w didaskaliach: kilka tygodni). W akcie II akcja trwa jeden dzień. Akt III obejmuje kolejny dzień i noc do północy. Akt IV obejmuje wydarzenia tejże nocy aż do poranka (sceny 1-4), a także jeden dzień po kilkudniowej przerwie (sceny 5-7). Fabuła aktu V trwa przez następny dzień. W sumie wszystkie wydarzenia rozciągają się na 7 dni i 3 noce.
Miejscem akcji Hamleta jest zamek króla Danii w Elsynorze i najbliższa okolica – droga do portu (akt IV, scena 4.) i cmentarz (akt V, scena 1.). Sceneria to głównie komnaty zamku, mury obronne. Pierwowzorem miał być zamek Kronborg w Helsingor w Danii. Te konkretne miejsca w sztuce Szekspira mają też swoje odwołania w szerszej rzeczywistości – dramat obejmuje w swojej treści Francję, niemiecką Wittembergę, Norwegię, część Polski i Anglię (występuje w Hamlecie zwłaszcza wiele odwołań do XVI-wiecznego Londynu).
W początkowym zamiarze autorskim kompozycja tragedii była trójdzielna. Dzisiejszy podział na 5 aktów i 20 scen jest inwencją jednego z edytorów. Według Szekspira utwór miał się opierać na trzech filarach:
1) ekspozycja – rozmowa strażników, zawiązanie akcji aż do wyjawienia prawdy o zabójstwie przez Ducha (akt I); scena zbiorowa – audiencja;
2) intryga – demaskacja Hamleta (od aktu II do sceny 4. aktu IV); scena zbiorowa – przedstawienie;
3) finalizacja wątków (akt IV i V); scena zbiorowa – pojedynek.
Tragedia skomponowana jest wbrew zasadom antycznym. Klasyczne dramaty zbudowane są na schemacie:
Zaburzenia kompozycyjne dotyczą także fragmentaryczności, stosowanej przez Szekspira. Jedna scena nie kończy się, zostaje pokazany wątek, rozgrywający się w innym miejscu, po czym następuje scena kontynuująca zaczętą wcześniej akcję. Ponadto w obrębie jednej sceny dzieje się wiele wątków. Epizodyczność jest jedną z głównych cech kompozycji tragedii szekspirowskiej.
Nowatorskim pomysłem Szekspira jest wprowadzenie motywu teatru w teatrze. Kompozycja, opierająca się na pokazaniu próby teatralnej, opowiedzeniu w tekście tragedii zasad aktorstwa i reżyserii, pokazanie aktorów oglądających innych aktorów, inną sztukę – wszystko to dało początek nowym zagadnieniom w literaturoznawstwie i teatrologii.
1. Duch na murach zamku w Elsynorze.
2. Upewnienie się królowej Gertrudy i Klaudiusza o wierności Hamleta.
3. Nakazanie przez wyjeżdżającego Laertesa oraz Poloniusza ostrożności Ofelii w relacji z Hamletem;
4. Spotkanie młodego Hamleta i ducha ojca oraz opowiadanie ducha o morderstwie i prośba o zemstę na niewiernym bracie, Klaudiuszu.
5. Rozmowa Gertrudy, Klaudiusza i Poloniusza o dziwnej przemianie Hamleta i szukanie przyczyn szaleństwa królewicza.
6. Powiadomienie króla i królowej przez Poloniusza o miłości Hamleta do Ofelii.
7. Spotkanie Hamleta z dawnymi przyjaciółmi, Rozencrantzem i Guildensternem
8. Przybycie trupy teatralnej do Elsynoru i przygotowania do przedstawienia.
9. Omdlenie Klaudiusza podczas spektaklu i wyjście królewskiej pary z sali przed końcem sztuki.
10. Oskarżanie matki przez Hamleta o udział w zabójstwie dawnego króla.
11. Zabicie Poloniusza podsłuchującego rozmowę Gertrudy z synem.
12. Napotkanie wojsk Fortynbrasa podczas drogi Hamleta na statek do Anglii.
13. Choroba obłąkańcza Ofelii, śpiewającej niezrozumiałe dla dworu piosenki i rozdającej wszystkim kwiatki.
14. Przybycie Laertesa, chcącego pomścić śmierć ojca i załamanie siostry.
15. Utonięcie Ofelii.
16. Udział Hamleta i Horacego w pogrzebie Ofelii na cmentarzu.
17. Zapowiedź Ozryka o królewskim zakładzie.
18. Przygotowania do pojedynku Hamleta i Laertesa.
19. Wypicie przez królową-matkę zatrutego pucharu, przeznaczonego dla Hamleta.
20. Ranienie Hamleta zatrutym ostrzem przez Laertesa i przypadkowa wymiana szpad.
21. Śmierć Laertesa po zranieniu zatrutym floretem przez Hamleta.
22. Zabicie winnego spisku króla Klaudiusza przez Hamleta.
23. Śmierć Hamleta i nadejście wojsk norweskich.
Hamletyzm - Jest to postawa charakteryzująca osobę niedojrzałą do czynu, niezdecydowaną i marzycielską. Potrafi „filozofować”, ale nie umie spełnić swojej misji. Doskonałym przykładem takiej postawy jest Hamlet, który chce poznać prawdę o śmierci ojca, ale jednocześnie się jej boi, bowiem może ona również obnażyć prawdę o jego matce, zdemitologizować jej osobę. Postawę tę najlepiej przedstawiają monologi Hamleta i jego słynne „być albo nie być”.
Zasada decorum – czyli odpowiedniości gatunku do stylu. Szekspir łamiąc tę zasadę wprowadził do gatunku wysokiego (czyli dramatu) elementy przypisywane do tej pory gatunkom niskim (np. komedii), takie jak humor, komizm, groteska.
Zasada trzech jedności – klasyczna zasada stosowana w antycznych sztukach, obowiązująca aż do czasów Szekspira. Obejmowała ona jedność czasu, miejsca i akcji. Jedność akcji wymagała, by wydarzenia w sztuce skoncentrowały się na jednym wątku, bez wątków epizodycznych. Jedność miejsca oznaczała, iż wszystkie sceny powinny dziać się w tym samym miejscu, np. w zamkowej komnacie. Jedność czasu natomiast zakładała, iż wydarzenia winny rozgrywać się w ciągu jednej doby.
Antyczny dramat był wierszowany, a wiersz podporządkowany był rymowi. Dramat opierał się na dialogach postaci. U Szekspira występują pewne modyfikacje, a mianowicie są fragmenty rymowane i nierymowane,, przeplata się wiersz i proza, zauważalne jest rozłożenie ciężaru tragedii na dialogu oraz monolog. Szekspir wprowadza różnorodność gatunkową, w tym także swobodne operowanie materią teatralną w utworze (efekt teatru w teatrze).
W główny tekst dramatu wpisane są informacje o zmianie czasu, akcji czy miejsca. Akcja budowana jest na zasadzie epizodyczności (patrz: kompozycja).
Komizm występujący w tragedii służy rozładowaniu napięcia, a jednocześnie podkreśla tragizm sytuacji. U Szekspira występuje komizm postaci, wzbudzających śmiech swym zachowaniem (Poloniusz, Ozryk) albo komizm słowny (Poloniusz, a w niektórych momentach Hamlet i Horacy, np. w scenie 2. aktu III tuż po przedstawieniu: Hamlet: Bo wierz, mój miły Damonie, / Jowisza postać wzniosła / Siedziała tu na tronie, / A dzisiaj mamy... pajuka.; Horacy: Mogliście byli zrymować.).
W Hamlecie można wyodrębnić elementy charakterystyczne dla tragedii szekspirowskiej, takie jak:
Hamlet napisany został wierszem charakterystycznym dla dramatu elżbietańskiego. Tzw. blank verse, czyli wiersz biały, był nierymowany, zawierał dziesięć zgłosek w każdym wersie (pentametr jambiczny). Kilka fragmentów Hamleta to teksty rymowane – piosenki oraz wypowiedzi Hamleta opisujące jego stan emocjonalny, np. po przedstawieniu. Niektóre zakończenia scen, które dramaturg chciał podkreślić, również zaakcentowane są zrymowaniem dwóch ostatnich wersów. Proza zajmuje jedną trzecią tekstu tragedii. Pojawia się dla skontrastowania dziwnej atmosfery, którą wywołują obłąkańcze zachowania bohaterów, np. Hamleta czy Ofelii.
W charakterystyce postaci pomaga język, jakim się posługują. Gertruda gani Poloniusza, gdy ten popisuje się retoryką, nie zwracając uwagi na treść swoich wypowiedzi. Także Laertes mówi kwieciście, sztucznie, nawet w scenie pogrzebu jego siostry. Hamlet ośmiesza zaś Ozryka, przedrzeźniając właśnie język dworaka-modnisia. W swej sztuce Szekspir wielokrotnie wprowadza też gry językowe, np. w dialogu pomiędzy grabarzem a Hamletem (choć tu dziwi, że prostak potrafi tak dobrze operować językiem).
Język jest również używany do symulowania obłędu przez głównego bohatera. Odkrywamy to dzięki rozmowom Hamleta z przyjacielem, Horacym. Hamlet rezygnuje z dwuznaczności, łapania za słowa, pozbawiania wypowiedzi sensu. Przy Horacym tytułowy bohater jest szczery i wyraża się jasno, nie nakłada maski szyderstwa, głupoty, obłąkania. Wyraźnie widać to w scenie 2. aktu III w słowach Hamleta:
U Szekspira bardzo istotną rolę pełni monolog. Tylko Hamlet wypowiada się w ten sposób oraz jeden raz Klaudiusz, kiedy się modli. Monologi Hamleta mają wielkie znaczenie dla konstrukcji tragedii. Pojawiają się bowiem w najbardziej znaczących momentach dla toku akcji dramatycznej. Inne postaci wypowiadają się tylko w dialogach, nie są też motorem napędowym fabuły.
Wśród środków artystycznych dominuje u Szekspira metafora – nowatorska i czerpiąca z elementów, które wkrótce zbudują wyobraźnię barokową (twórczość Szekspira można zaliczyć jako pograniczną między dwoma epokami - Renesansem i Barokiem). Przenośnia jest przez dramaturga traktowana nie tyle jako zabieg językowy, ale przede wszystkim jako metoda na kreowanie świata. Szekspir opisuje świat swej wyobraźni za pomocą metafory i przez nią też widzi świat wokół siebie. Całość przedstawia zatem dzięki temu właśnie środkowi.
Metafora Szekspira odwołuje się do sfer życia taki jak: zoologia, broń, odzież, astrologia, teatr. W Hamlecie znacząca jest zwłaszcza metaforyka związana z medycyną i biologią. W państwie duńskim
Wymienione przykłady świadczą o charakterze metaforyki Szekspira, który diagnozuje świat bohaterów, a także świat pozaartystyczny w sposób właściwy lekarzowi lub biologowi. Ciekawe jest, że w sztuce tej także Klaudiusz, bohater-wróg głównej postaci, mówi za pomocą medycznych metafor, opisuje zachowanie Hamleta w kategoriach choroby.
Do innych środków używanych w Hamlecie należą powtórzenia, refreny, porównania (m.in. Hamleta i Laertesa do bóstw antycznych) i inne figury retoryczne.
Oczywiście w języku sztuki przejawia się dramatyczny charakter utworu. Jest to sztuka pisana dla potrzeb teatru elżbietańskiego, zawiera więc wiele elementów, będących wskazówkami dla publiczności. W czasach Szekspira sztuki grano za dnia, a Hamlet prawie cały rozgrywa się w nocy. Dlatego język bohaterów tej tragedii nasycony jest odwołaniami do wyobraźni widzów, do jasności i ciemności. Występują także skróty akcji, takie jak kończenie dialogu zaczętego przez bohaterów za sceną, bądź relacjonowanie zdarzeń albo monologi wewnętrzne postaci.
Wiersz Herberta jest nawiązaniem do utworu Szekspira, stanowi interpretację XVII-wiecznej tragedii. Przede wszystkim Tren Fortynbrasa świadczy o żywotności motywu hamletowskiego w literaturze europejskiej. Jest odpowiedzią Herberta na kwestie filozoficzne poruszane przez Szekspira. Herbert-filozof wchodzi w dialog z najbardziej filozoficznym bohaterem kultury, jakim jest Hamlet.
Sytuacja liryczna wiersza Herberta nawiązuje do zakończenia sztuki Szekspira. Tragedia kończy się przemówieniem Fortynbrasa nad zwłokami rodziny królewskiej w pałacu w Elsynorze, u Herberta została przedstawiona ta sama scena - Fortynbras, książę norweski, staje nad zwłokami Hamleta. Nie zwraca się jednak, jak u Szekspira, do dworzan, Horacego i ludu, ale bezpośrednio do leżącego Hamleta.
Początek wiersza nawiązuje do monologów Hamleta. „Zostaliśmy sami” - mówi Fortynbras – podmiot liryczny utworu. Monologi Hamleta miały dla tragedii znaczenie kluczowe. Wypowiadane w samotności słowa wyrażały najgłębsze uczucia i myśli bohatera. Fortynbras czyni podobnie. Od razu zauważamy, że jest bohaterem innym niż Hamlet. Mniej uduchowiony, nie popadający w rozpacz, nie przygnębiony, nie zapatrzony w siebie Fortynbras jest przeciwwagą charakterologiczną Hamleta.
Opis członków Hamleta, leżących na schodach „osobno” odzwierciedla rozbicie duchowe i światopoglądowe księcia duńskiego, rozterki i rozdarcie jego duszy za życia. Dalej Fortynbras obiecuje Hamletowi piękny pogrzeb, który nie powinien być żołnierski. Uczuciowy bohater, którego tragiczny los zakończył się absurdalną śmiercią całej rodziny w sytuacji pomieszania prawdy i gry podłych ludzi, powinien mieć raczej pogrzeb delikatny, pełen ciszy. Fortynbras jednak nie potrafi postąpić wbrew swej naturze. On jest wojskowym, jemu towarzyszą werble i armia. Okaże więc zmarłemu Hamletowi szacunek w sposób, na którym zna się najlepiej, w sposób żołnierski.
Życie Hamleta było dla prostego Fortynbrasa niemożliwe do zaistnienia. Norweski książę wie o filozoficznych roztrząsaniach Hamleta, o jego bólu egzystencjalnym, o poczuciu obrzydzenia do życia we wszystkich jego objawach. Fortynbras uważa, że taki człowiek jak Hamlet po prostu nie umie żyć, dlatego musi umrzeć. Oceniając szekspirowskiego bohatera Fortynbras wytyka mu dążenie do nierealnych ideałów, wiarę w kryształowe pojęcia.
O tym, jak Fotrynbras widzi życie, czwarta strofa. Przyszły władca Danii jest pragmatykiem, racjonalistą. Zapowiada działanie. Zdaje sobie sprawę z tego, iż sytuacja w kraju wymaga reform, postanawia je więc rozpocząć od najniższych warstw społecznych. Według Fortynbrasa ważniejsze od słów są czyny – cóż bowiem mogą zdziałać same słowa? Herbert przedstawia więc władcę konsekwentnie działającego dla poprawy stosunków w państwie.
Fortynbras Herberta reinterpretuje ostatnie słowa Hamleta: „reszta jest milczeniem”. Dla bohatera XX-wiecznego wiersza nie ma milczenia. Jest normalne życie, kolejne dni, miesiące i lata ludzkich zmagań – pracy, nauki, naprawy tego, co kuleje. Zwykła codzienność nie przejmuje się śmiercią bohaterów takich, jak Hamlet. Zmarły książę Danii oceniany jest przez Fortynbrasa jako człowiek nastawiony na spektakularny czyn bez większego sensu. Sens dla Fortynbrasa ma właśnie codzienne wykonywanie swoich obowiązków, prosta odpowiedzialność za siebie i innych, przyjęcie roli społecznej z godnością i bez filozofowania. To jest wartość, choć mistrzowie tragedii nie tworzą dzieł artystycznych o zwykłych ludziach – zauważa podmiot liryczny Herberta.
Końcowy dwuwers nawiązuje swym językiem do stylu Szekspira. Jest frazą o głębszym znaczeniu. „Żyjemy na archipelagach” – takie uogólnienie nasuwa się bohaterowi Herberta, podobnie jak niegdyś mawiał o ludzkości Hamlet. Herbert zauważa, że ludzie rodzą się i umierają. Przemijanie jest na tyle naturalne, że nie warto pogrążać się w wiry filozofii, bo można upaść pod nich ciężarem, jak Hamlet. Cóż mogą słowa? – pyta poeta współczesny. Trzeba działać, bo mamy przecież tak mało czasu – zdaje się twierdzić Fortynbras. A może właśnie taka jest właściwa, wartościowa filozofia życia.
Propozycja Herberta jest odważna i także stawia nowe pytania. Poeta, który w swojej twórczości zawsze miał na pierwszym miejscu człowieka, jego sprawy, zwłaszcza duchowe i filozoficzne, sugeruje więc życie najprostsze, życie pełne czynu i zdecydowania w dążeniu do celu. Herbert, który po tragedii 2. wojny światowej, szuka Boga, szuka jakichkolwiek pozytywnych wartości, jakiejkolwiek kotwicy – punktu zaczepienia – w ludzkiej naturze i kulturze, analizuje też rozwiązanie hamletyczne. Wydaje się, że Tren Fortynbrasa odrzuca hamletyzm jako postawę do przyjęcia w XX wieku.
Wszystkie sztuki Szekspira cieszą się od wielu lat uznaniem filmowców i są bardzo chętnie przenoszone na ekran. Dotychczas Hamlet został zekranizowany ponad sześćdziesiąt razy, a wszystkie sztuki Szekspira – ponad pięćset razy!
Najważniejsze i jednocześnie najsłynniejsze przedstawienia Hamleta w kinie to:
- reżyseria Laurence’a Oliviera z 1948 roku,
- Georgija Kozincewa z 1964 roku,
- Kennetha Branagha z 1997 roku,
- Franco Zefirellego z 1990 roku,
- Michaela Almereyda z 2000 roku.
Książę Hamlet zostaje postawiony przez los w sytuacji tragicznego wyboru: zabić stryja, by pomścić ojca, czy nie popełniać zbrodni. Jest to próba jego charakteru, próba, w której mają się sprawdzić ideały, wyuczone i poznane dotąd przez młodego Hamleta. Hamlet stawia sobie pytania najważniejsze w życiu każdego człowieka. Są to pytania o sens życia, o istotę małżeństwa, o sens religii, o przemijanie i wieczność, o wybór moralny, a także o prawa rządzące tym światem. W jednej tragedii Szekspir zawarł takie mnóstwo problemów, nad którymi się zastanawiają jego bohaterowie. Każde z zagadnień można rozpatrywać zarówno w perspektywie uniwersalnej, jak i z uwzględnieniem czasów elżbietańskich. Szekspir bowiem poruszał w swoich dramatach (w tym także w Hamlecie) aktualne problemy Anglii XVII wieku. W wielu miejscach Hamleta słowa postaci stanowią osąd o współczesności Szekspira i próbę opisania jego czasów. Ponadto dramaturg chciał dotknąć w swych sztukach ogólnoludzkich spraw, nurtujących każdego człowieka, niezależnie od stanu, wieku, czasu, w którym się żyje.
Może się wydawać, że Hamlet jest postacią przebrzmiałą, że jego losy nie są związane z XX- i XXI-wieczną współczesnością. Wymowa sztuki jest jednak tak głęboka, jak pozostałości mitów czy legend. Nie da się przekreślić znaczenia tekstów, które mówią o człowieku rzeczy ważne, uniwersalne; ciekawe, bo trudne do uchwycenia. O doniosłości wpływów Hamleta na kulturę Europy mogą świadczyć liczne nawiązania literackie, realizacje teatralne, ekranizacje, nawet parodie tej sztuki. Odegranie postaci Hamleta jest w teatrze światowym uważane za ukoronowanie mistrzostwa aktorskiego. Jest to jedna z wielu postaci Szekspira, która wyznacza nowe kierunki literaturze i sztuce.
Czy to rzeczywiście Szekspir?
Cześć badaczy twórczości Williama Szekspira utrzymuje, iż w rzeczywistości to nie on jest autorem przypisywanych mu dzieł. Autorstwu Szekspira mają przeczyć jego niskie pochodzenie i brak dobrego, akademickiego wykształcenia. Część z nich za autora szekspirowskich sztuk przyjmuje Franciska Bacona, angielskiego filozofa.
Można jednak przypuszczać, iż to Szekspir był autorem tak wielkich dzieł jak Hamlet czy Romeo i Julia, a świadczyć o tym mogą m.in. talent pisarski, który jest przecież wrodzony, wykształcenie otrzymane w szkole podstawowej w Stratfordzie, która nauczała na wzór szkół renesansowych, kładąc nacisk na łacinę, grekę, logikę i retorykę, czyli na przedmioty klasyczne. Tam też czytał nie tylko Pismo Święte, ale także łacińskich i greckich klasyków literatury, takich jak Owidiusza, Senekę czy Horacego.
Geneza Hamleta
Szekspir czerpał materiał do swego dramatu z mitologii skandynawskiej z XI wieku oraz ze znanej historii francuskiej, powstałej pod piórem Belleforesta w 1570 r. W średniowiecznych sagach islandzkich występuje imię o brzmieniu podobnym do Hamleta, oznaczające głupca lub szaleńca. Utwór Belleforesta natomiast opiera się na XIII-wiecznej kronice Saxa o dziejach Duńczyków. Opisana jest tam historia księcia Hambleta (Amlethusa), bardzo zbliżona do tej, którą uwiecznił Szekspir. Angielski dramat, powstały najprawdopodobniej pod piórem Thomasa Kyda, oparty na dziele Belleforesta, nazywany jest przez szekspirologów Pra-Hamletem. Tekst ten jednak zaginął, przez co określenie niepodważalnych źródeł Hamleta jest dziś niemożliwe.
Tragedia została napisana przez Szekspira najprawdopodobniej w 1601 r. Należy więc do utworów z tzw. okresu wielkich tragedii 1599-1609. Pokaz przedpremierowy odbył się w 1601 r. w teatrze Szekspira The Globe. Wkrótce tekst tragedii doczekał się druku i znamy go z tzw. wydania Folio z 1623 r.
Czas i miejsce wydarzeń
Akcja Hamleta rozgrywa się w XI wieku, ale występują też motywy współczesne Szekspirowi, z końca XVI w., jak np. uniwersytet w Wittemberdze. Czas trwania sztuki nie spełnia wymogów trzech jedności – jak w większości dramatów Szekspira.
Akt I rozgrywa się w ciągu 24 godzin – od nocy i świtu jednego dnia do nocy i świtu drugiego dnia. Potem następuje przerwa ok. dwóch i pół miesiąca (w didaskaliach: kilka tygodni). W akcie II akcja trwa jeden dzień. Akt III obejmuje kolejny dzień i noc do północy. Akt IV obejmuje wydarzenia tejże nocy aż do poranka (sceny 1-4), a także jeden dzień po kilkudniowej przerwie (sceny 5-7). Fabuła aktu V trwa przez następny dzień. W sumie wszystkie wydarzenia rozciągają się na 7 dni i 3 noce.
Miejscem akcji Hamleta jest zamek króla Danii w Elsynorze i najbliższa okolica – droga do portu (akt IV, scena 4.) i cmentarz (akt V, scena 1.). Sceneria to głównie komnaty zamku, mury obronne. Pierwowzorem miał być zamek Kronborg w Helsingor w Danii. Te konkretne miejsca w sztuce Szekspira mają też swoje odwołania w szerszej rzeczywistości – dramat obejmuje w swojej treści Francję, niemiecką Wittembergę, Norwegię, część Polski i Anglię (występuje w Hamlecie zwłaszcza wiele odwołań do XVI-wiecznego Londynu).
Kompozycja dramatu
W początkowym zamiarze autorskim kompozycja tragedii była trójdzielna. Dzisiejszy podział na 5 aktów i 20 scen jest inwencją jednego z edytorów. Według Szekspira utwór miał się opierać na trzech filarach:
1) ekspozycja – rozmowa strażników, zawiązanie akcji aż do wyjawienia prawdy o zabójstwie przez Ducha (akt I); scena zbiorowa – audiencja;
2) intryga – demaskacja Hamleta (od aktu II do sceny 4. aktu IV); scena zbiorowa – przedstawienie;
3) finalizacja wątków (akt IV i V); scena zbiorowa – pojedynek.
Tragedia skomponowana jest wbrew zasadom antycznym. Klasyczne dramaty zbudowane są na schemacie:
- Ekspozycja
- Zawiązanie konfliktu
- Narastanie konfliktu
- Punkt kulminacyjny
- Rozwiązanie akcji
Zaburzenia kompozycyjne dotyczą także fragmentaryczności, stosowanej przez Szekspira. Jedna scena nie kończy się, zostaje pokazany wątek, rozgrywający się w innym miejscu, po czym następuje scena kontynuująca zaczętą wcześniej akcję. Ponadto w obrębie jednej sceny dzieje się wiele wątków. Epizodyczność jest jedną z głównych cech kompozycji tragedii szekspirowskiej.
Nowatorskim pomysłem Szekspira jest wprowadzenie motywu teatru w teatrze. Kompozycja, opierająca się na pokazaniu próby teatralnej, opowiedzeniu w tekście tragedii zasad aktorstwa i reżyserii, pokazanie aktorów oglądających innych aktorów, inną sztukę – wszystko to dało początek nowym zagadnieniom w literaturoznawstwie i teatrologii.
Hamlet - plan wydarzeń
1. Duch na murach zamku w Elsynorze.
2. Upewnienie się królowej Gertrudy i Klaudiusza o wierności Hamleta.
3. Nakazanie przez wyjeżdżającego Laertesa oraz Poloniusza ostrożności Ofelii w relacji z Hamletem;
4. Spotkanie młodego Hamleta i ducha ojca oraz opowiadanie ducha o morderstwie i prośba o zemstę na niewiernym bracie, Klaudiuszu.
5. Rozmowa Gertrudy, Klaudiusza i Poloniusza o dziwnej przemianie Hamleta i szukanie przyczyn szaleństwa królewicza.
6. Powiadomienie króla i królowej przez Poloniusza o miłości Hamleta do Ofelii.
7. Spotkanie Hamleta z dawnymi przyjaciółmi, Rozencrantzem i Guildensternem
8. Przybycie trupy teatralnej do Elsynoru i przygotowania do przedstawienia.
9. Omdlenie Klaudiusza podczas spektaklu i wyjście królewskiej pary z sali przed końcem sztuki.
10. Oskarżanie matki przez Hamleta o udział w zabójstwie dawnego króla.
11. Zabicie Poloniusza podsłuchującego rozmowę Gertrudy z synem.
12. Napotkanie wojsk Fortynbrasa podczas drogi Hamleta na statek do Anglii.
13. Choroba obłąkańcza Ofelii, śpiewającej niezrozumiałe dla dworu piosenki i rozdającej wszystkim kwiatki.
14. Przybycie Laertesa, chcącego pomścić śmierć ojca i załamanie siostry.
15. Utonięcie Ofelii.
16. Udział Hamleta i Horacego w pogrzebie Ofelii na cmentarzu.
17. Zapowiedź Ozryka o królewskim zakładzie.
18. Przygotowania do pojedynku Hamleta i Laertesa.
19. Wypicie przez królową-matkę zatrutego pucharu, przeznaczonego dla Hamleta.
20. Ranienie Hamleta zatrutym ostrzem przez Laertesa i przypadkowa wymiana szpad.
21. Śmierć Laertesa po zranieniu zatrutym floretem przez Hamleta.
22. Zabicie winnego spisku króla Klaudiusza przez Hamleta.
23. Śmierć Hamleta i nadejście wojsk norweskich.
Słowniczek
Hamletyzm - Jest to postawa charakteryzująca osobę niedojrzałą do czynu, niezdecydowaną i marzycielską. Potrafi „filozofować”, ale nie umie spełnić swojej misji. Doskonałym przykładem takiej postawy jest Hamlet, który chce poznać prawdę o śmierci ojca, ale jednocześnie się jej boi, bowiem może ona również obnażyć prawdę o jego matce, zdemitologizować jej osobę. Postawę tę najlepiej przedstawiają monologi Hamleta i jego słynne „być albo nie być”.
Zasada decorum – czyli odpowiedniości gatunku do stylu. Szekspir łamiąc tę zasadę wprowadził do gatunku wysokiego (czyli dramatu) elementy przypisywane do tej pory gatunkom niskim (np. komedii), takie jak humor, komizm, groteska.
Zasada trzech jedności – klasyczna zasada stosowana w antycznych sztukach, obowiązująca aż do czasów Szekspira. Obejmowała ona jedność czasu, miejsca i akcji. Jedność akcji wymagała, by wydarzenia w sztuce skoncentrowały się na jednym wątku, bez wątków epizodycznych. Jedność miejsca oznaczała, iż wszystkie sceny powinny dziać się w tym samym miejscu, np. w zamkowej komnacie. Jedność czasu natomiast zakładała, iż wydarzenia winny rozgrywać się w ciągu jednej doby.
„Hamlet” jako tragedia szeskpirowska
Antyczny dramat był wierszowany, a wiersz podporządkowany był rymowi. Dramat opierał się na dialogach postaci. U Szekspira występują pewne modyfikacje, a mianowicie są fragmenty rymowane i nierymowane,, przeplata się wiersz i proza, zauważalne jest rozłożenie ciężaru tragedii na dialogu oraz monolog. Szekspir wprowadza różnorodność gatunkową, w tym także swobodne operowanie materią teatralną w utworze (efekt teatru w teatrze).
W główny tekst dramatu wpisane są informacje o zmianie czasu, akcji czy miejsca. Akcja budowana jest na zasadzie epizodyczności (patrz: kompozycja).
Komizm występujący w tragedii służy rozładowaniu napięcia, a jednocześnie podkreśla tragizm sytuacji. U Szekspira występuje komizm postaci, wzbudzających śmiech swym zachowaniem (Poloniusz, Ozryk) albo komizm słowny (Poloniusz, a w niektórych momentach Hamlet i Horacy, np. w scenie 2. aktu III tuż po przedstawieniu: Hamlet: Bo wierz, mój miły Damonie, / Jowisza postać wzniosła / Siedziała tu na tronie, / A dzisiaj mamy... pajuka.; Horacy: Mogliście byli zrymować.).
W Hamlecie można wyodrębnić elementy charakterystyczne dla tragedii szekspirowskiej, takie jak:
- Siły nadprzyrodzone kierujące historią
- Negacja trzech jedności
- Sceny zbiorowe
- Motywy zaczerpnięte z kronik
- Rozbudowane didaskalia
- Synkretyzm rodzajowy i gatunkowy
- Rezygnacja z zasady decorum – wprowadzenie do dramatu (gatunku wysokiego) scen humorystycznych, komizmu, groteski (elementów gatunku niskiego)
- Zmienność charakterologiczna postaci
Rola języka w tragedii Szekspira
Hamlet napisany został wierszem charakterystycznym dla dramatu elżbietańskiego. Tzw. blank verse, czyli wiersz biały, był nierymowany, zawierał dziesięć zgłosek w każdym wersie (pentametr jambiczny). Kilka fragmentów Hamleta to teksty rymowane – piosenki oraz wypowiedzi Hamleta opisujące jego stan emocjonalny, np. po przedstawieniu. Niektóre zakończenia scen, które dramaturg chciał podkreślić, również zaakcentowane są zrymowaniem dwóch ostatnich wersów. Proza zajmuje jedną trzecią tekstu tragedii. Pojawia się dla skontrastowania dziwnej atmosfery, którą wywołują obłąkańcze zachowania bohaterów, np. Hamleta czy Ofelii.
W charakterystyce postaci pomaga język, jakim się posługują. Gertruda gani Poloniusza, gdy ten popisuje się retoryką, nie zwracając uwagi na treść swoich wypowiedzi. Także Laertes mówi kwieciście, sztucznie, nawet w scenie pogrzebu jego siostry. Hamlet ośmiesza zaś Ozryka, przedrzeźniając właśnie język dworaka-modnisia. W swej sztuce Szekspir wielokrotnie wprowadza też gry językowe, np. w dialogu pomiędzy grabarzem a Hamletem (choć tu dziwi, że prostak potrafi tak dobrze operować językiem).
Język jest również używany do symulowania obłędu przez głównego bohatera. Odkrywamy to dzięki rozmowom Hamleta z przyjacielem, Horacym. Hamlet rezygnuje z dwuznaczności, łapania za słowa, pozbawiania wypowiedzi sensu. Przy Horacym tytułowy bohater jest szczery i wyraża się jasno, nie nakłada maski szyderstwa, głupoty, obłąkania. Wyraźnie widać to w scenie 2. aktu III w słowach Hamleta:
Juz idą; muszę znowu zostać głupcem.
U Szekspira bardzo istotną rolę pełni monolog. Tylko Hamlet wypowiada się w ten sposób oraz jeden raz Klaudiusz, kiedy się modli. Monologi Hamleta mają wielkie znaczenie dla konstrukcji tragedii. Pojawiają się bowiem w najbardziej znaczących momentach dla toku akcji dramatycznej. Inne postaci wypowiadają się tylko w dialogach, nie są też motorem napędowym fabuły.
Wśród środków artystycznych dominuje u Szekspira metafora – nowatorska i czerpiąca z elementów, które wkrótce zbudują wyobraźnię barokową (twórczość Szekspira można zaliczyć jako pograniczną między dwoma epokami - Renesansem i Barokiem). Przenośnia jest przez dramaturga traktowana nie tyle jako zabieg językowy, ale przede wszystkim jako metoda na kreowanie świata. Szekspir opisuje świat swej wyobraźni za pomocą metafory i przez nią też widzi świat wokół siebie. Całość przedstawia zatem dzięki temu właśnie środkowi.
Metafora Szekspira odwołuje się do sfer życia taki jak: zoologia, broń, odzież, astrologia, teatr. W Hamlecie znacząca jest zwłaszcza metaforyka związana z medycyną i biologią. W państwie duńskim
„coś gnije”, „niech się drapie, kto ma liszaj; nasza skóra zdrowa”, „zaśniedziały kłos zaraża / Zdrowego brata”,postawa Gertrudy
„zdziera różę / Z hożego czoła niewinnej miłości / I zasadza na nim wrzody”,Hamlet przestrzega przed „maścią” usprawiedliwiania się, samouspokojenia, ponieważ
„cuchnący rozkład wewnątrz niedostrzegalnie trułby organizm”.
Wymienione przykłady świadczą o charakterze metaforyki Szekspira, który diagnozuje świat bohaterów, a także świat pozaartystyczny w sposób właściwy lekarzowi lub biologowi. Ciekawe jest, że w sztuce tej także Klaudiusz, bohater-wróg głównej postaci, mówi za pomocą medycznych metafor, opisuje zachowanie Hamleta w kategoriach choroby.
Do innych środków używanych w Hamlecie należą powtórzenia, refreny, porównania (m.in. Hamleta i Laertesa do bóstw antycznych) i inne figury retoryczne.
Oczywiście w języku sztuki przejawia się dramatyczny charakter utworu. Jest to sztuka pisana dla potrzeb teatru elżbietańskiego, zawiera więc wiele elementów, będących wskazówkami dla publiczności. W czasach Szekspira sztuki grano za dnia, a Hamlet prawie cały rozgrywa się w nocy. Dlatego język bohaterów tej tragedii nasycony jest odwołaniami do wyobraźni widzów, do jasności i ciemności. Występują także skróty akcji, takie jak kończenie dialogu zaczętego przez bohaterów za sceną, bądź relacjonowanie zdarzeń albo monologi wewnętrzne postaci.
Literackie nawiązania do Hamleta - Tren Fortynbrasa Zbigniewa Herberta
Wiersz Herberta jest nawiązaniem do utworu Szekspira, stanowi interpretację XVII-wiecznej tragedii. Przede wszystkim Tren Fortynbrasa świadczy o żywotności motywu hamletowskiego w literaturze europejskiej. Jest odpowiedzią Herberta na kwestie filozoficzne poruszane przez Szekspira. Herbert-filozof wchodzi w dialog z najbardziej filozoficznym bohaterem kultury, jakim jest Hamlet.
Sytuacja liryczna wiersza Herberta nawiązuje do zakończenia sztuki Szekspira. Tragedia kończy się przemówieniem Fortynbrasa nad zwłokami rodziny królewskiej w pałacu w Elsynorze, u Herberta została przedstawiona ta sama scena - Fortynbras, książę norweski, staje nad zwłokami Hamleta. Nie zwraca się jednak, jak u Szekspira, do dworzan, Horacego i ludu, ale bezpośrednio do leżącego Hamleta.
Początek wiersza nawiązuje do monologów Hamleta. „Zostaliśmy sami” - mówi Fortynbras – podmiot liryczny utworu. Monologi Hamleta miały dla tragedii znaczenie kluczowe. Wypowiadane w samotności słowa wyrażały najgłębsze uczucia i myśli bohatera. Fortynbras czyni podobnie. Od razu zauważamy, że jest bohaterem innym niż Hamlet. Mniej uduchowiony, nie popadający w rozpacz, nie przygnębiony, nie zapatrzony w siebie Fortynbras jest przeciwwagą charakterologiczną Hamleta.
Opis członków Hamleta, leżących na schodach „osobno” odzwierciedla rozbicie duchowe i światopoglądowe księcia duńskiego, rozterki i rozdarcie jego duszy za życia. Dalej Fortynbras obiecuje Hamletowi piękny pogrzeb, który nie powinien być żołnierski. Uczuciowy bohater, którego tragiczny los zakończył się absurdalną śmiercią całej rodziny w sytuacji pomieszania prawdy i gry podłych ludzi, powinien mieć raczej pogrzeb delikatny, pełen ciszy. Fortynbras jednak nie potrafi postąpić wbrew swej naturze. On jest wojskowym, jemu towarzyszą werble i armia. Okaże więc zmarłemu Hamletowi szacunek w sposób, na którym zna się najlepiej, w sposób żołnierski.
Życie Hamleta było dla prostego Fortynbrasa niemożliwe do zaistnienia. Norweski książę wie o filozoficznych roztrząsaniach Hamleta, o jego bólu egzystencjalnym, o poczuciu obrzydzenia do życia we wszystkich jego objawach. Fortynbras uważa, że taki człowiek jak Hamlet po prostu nie umie żyć, dlatego musi umrzeć. Oceniając szekspirowskiego bohatera Fortynbras wytyka mu dążenie do nierealnych ideałów, wiarę w kryształowe pojęcia.
O tym, jak Fotrynbras widzi życie, czwarta strofa. Przyszły władca Danii jest pragmatykiem, racjonalistą. Zapowiada działanie. Zdaje sobie sprawę z tego, iż sytuacja w kraju wymaga reform, postanawia je więc rozpocząć od najniższych warstw społecznych. Według Fortynbrasa ważniejsze od słów są czyny – cóż bowiem mogą zdziałać same słowa? Herbert przedstawia więc władcę konsekwentnie działającego dla poprawy stosunków w państwie.
Fortynbras Herberta reinterpretuje ostatnie słowa Hamleta: „reszta jest milczeniem”. Dla bohatera XX-wiecznego wiersza nie ma milczenia. Jest normalne życie, kolejne dni, miesiące i lata ludzkich zmagań – pracy, nauki, naprawy tego, co kuleje. Zwykła codzienność nie przejmuje się śmiercią bohaterów takich, jak Hamlet. Zmarły książę Danii oceniany jest przez Fortynbrasa jako człowiek nastawiony na spektakularny czyn bez większego sensu. Sens dla Fortynbrasa ma właśnie codzienne wykonywanie swoich obowiązków, prosta odpowiedzialność za siebie i innych, przyjęcie roli społecznej z godnością i bez filozofowania. To jest wartość, choć mistrzowie tragedii nie tworzą dzieł artystycznych o zwykłych ludziach – zauważa podmiot liryczny Herberta.
Końcowy dwuwers nawiązuje swym językiem do stylu Szekspira. Jest frazą o głębszym znaczeniu. „Żyjemy na archipelagach” – takie uogólnienie nasuwa się bohaterowi Herberta, podobnie jak niegdyś mawiał o ludzkości Hamlet. Herbert zauważa, że ludzie rodzą się i umierają. Przemijanie jest na tyle naturalne, że nie warto pogrążać się w wiry filozofii, bo można upaść pod nich ciężarem, jak Hamlet. Cóż mogą słowa? – pyta poeta współczesny. Trzeba działać, bo mamy przecież tak mało czasu – zdaje się twierdzić Fortynbras. A może właśnie taka jest właściwa, wartościowa filozofia życia.
Propozycja Herberta jest odważna i także stawia nowe pytania. Poeta, który w swojej twórczości zawsze miał na pierwszym miejscu człowieka, jego sprawy, zwłaszcza duchowe i filozoficzne, sugeruje więc życie najprostsze, życie pełne czynu i zdecydowania w dążeniu do celu. Herbert, który po tragedii 2. wojny światowej, szuka Boga, szuka jakichkolwiek pozytywnych wartości, jakiejkolwiek kotwicy – punktu zaczepienia – w ludzkiej naturze i kulturze, analizuje też rozwiązanie hamletyczne. Wydaje się, że Tren Fortynbrasa odrzuca hamletyzm jako postawę do przyjęcia w XX wieku.
Ekranizacje Hamleta
Wszystkie sztuki Szekspira cieszą się od wielu lat uznaniem filmowców i są bardzo chętnie przenoszone na ekran. Dotychczas Hamlet został zekranizowany ponad sześćdziesiąt razy, a wszystkie sztuki Szekspira – ponad pięćset razy!
Najważniejsze i jednocześnie najsłynniejsze przedstawienia Hamleta w kinie to:
- reżyseria Laurence’a Oliviera z 1948 roku,
- Georgija Kozincewa z 1964 roku,
- Kennetha Branagha z 1997 roku,
- Franco Zefirellego z 1990 roku,
- Michaela Almereyda z 2000 roku.
Mapa serwisu:
- William Szekspir - biografia, twórczość
- Hamlet - szczegółowy plan wydarzeń
- Hamlet - streszczenie
- Hamlet - opracowanie
- Hamlet - bohaterowie
- Bohaterowie
- Hamlet - charakterystyka. Czy Hamlet jest bohaterem tragicznym?
- Klaudiusz charakterystyka - portret makiawelicznego władcy w dramacie Hamlet
- Hamlet - analizy i interpretacje
- Analiza monologów Hamleta
- Analiza IV monologu Hamleta (Być albo nie być – oto jest pytanie)
- Analiza i interpretacja sceny na cmentarzu
- Hamlet - problematyka
- Hamlet - cytaty
