WIADOMOŚCI WSTĘPNE
Franciszek Karpiński był nazywany przez współczesnych „poetą serca”, to jeden z najważniejszych przedstawicieli sentymentalizmu w Polsce i jeden z najwybitniejszych poetów doby oświecenia. Twórca przepięknych wierszy miłosnych wpisał się na karty historii literatury, jako „śpiewak Justyny”. Przez pewien czas związany z dworem księcia Adama Czartoryskiego, nie umiejąc zrezygnować ze swej niezależności, powrócił na wieś, gdzie starał się odnaleźć swoją arkadię.
Karpiński nie jest jednak wyłącznie twórca liryki miłosnej oraz sentymentalnych sielanek, takich jak słynny wiersz „Laura i Filon”. Tworzył również: dumy, elegie, wiersze patriotyczne, napisał wysoko cenioną autobiografię, na swoim koncie ma również utwory dramatyczne. Poza tym był tłumaczem oraz teoretykiem literatury („O wymowie w prozie albo wierszu”). Jednak współczesny człowiek, czasem o tym nie wiedząc, zna innego rodzaju twórczość poety. Karpiński jest autorem wielu pieśni religijnych, które do dziś są niezwykle popularne. Kto nie słyszał nigdy: „Kiedy ranne wstają zorze”, „Wszystkie nasze dzienne sprawy”, „Zróbcie mu miejsce, Pan idzie z nieba”, czy kolędy „Bóg się rodzi, moc truchleje”?
Choć duża część utworów „śpiewaka Justyny” jest dziś czytana wyłącznie przez historyków literatury, to pewne jest, że ten sentymentalny poeta ma swój wkład w kształtowanie polskiej literatury oraz kultury.
BIOGRAFIA
Franciszek Karpiński urodził się 4 października 1741 roku w Hołoskowie na Pokuciu, w powiecie kołomyjskim. Jego ojciec, Andrzej, ubogi szlachcic, służył u Salezego Potockiego, jako zarządca Hołoskowa. Niepiśmienna matka małego Franciszka raczyła go od najmłodszych lat opowieściami o duchach i czarach, natomiast ojciec wpajał mu surowe zasady moralne. Po latach Karpiński wspominał drobne zdarzenia z dzieciństwa w swoich pamiętnikach, twierdząc, że miały ona znaczący wpływ na kształt jego osobowości. W latach 1750-1758 uczęszczał do kolegium jezuickiego w Stanisławowie - miasteczku Potockich. Z tych lat wyniósł nie tylko dobrą znajomość łaciny, ale dzięki świetnym wynikom w nauce poczucie intelektualnej przewagi nad kolegami z bogatszych i bardziej utytułowanych rodzin.
Następnie podjął studia na jezuickiej Akademii we Lwowie, gdzie w 1765 roku uzyskał dwa tytuły: bakałarza teologii oraz doktora filozofii. Okres lwowski był bardzo ważnym etapem na drodze formowania się Karpińskiego jako poety. Zapoznał się tam prawdopodobnie z tradycją renesansowej sielanki, Szymonowica i Zimorowiców, zawarł również wiele znajomości (przyjaźń z magnatem-dziwakiem, Ignacym Cetnerem), bywał na dworach magnackich, gdzie miał już opinię zdolnego poety. Duży wpływ na Karpińskiego miał ks. Melchior Starzeński, tłumacz Metastasia, prof. Akademii we Lwowie.
Po studiach, wbrew oczekiwaniom, nie wybrał kariery duchownego. Początkowo próbował sił w zawodzie palestranckim, by w końcu zostać guwernerem w rodzinie Ponińskich w Zahajpolu. Tu nawiązał romans z żoną właściciela, Marianną, zw. „drugą Justyną”. „Justyny” - a było ich trzy - stanowią ważny element poetyckiej edukacji Karpińskiego. Pierwszą była Marianna Broselówna, sierota, córka kapitana wojsk saskich. To ona najprawdopodobniej była inspiracją dla poety, gdy pisał „Do Justyny. Tęskność na wiosnę” Z wspomnianą wyżej panią Ponińską łączyła Karpińskiego wieloletnia znajomość. Doszło do tego, że gdy ukochana została wdową, „śpiewak Justyny” oświadczył się. Został odrzucony, ale życzliwa kochanka ofiarowała mu na pocieszenie 5000 złotych polskich, co pozwoliło ubogiemu poecie rozpocząć nowy etap w życiu. Trzecią „Justynę”, Franciszkę Koziebrodzką, poznał Karpiński w Żubokrukach około 1777 roku, połączyło ich prawdopodobnie autentyczne i poważne uczucie. Niestety Franciszka miała oficjalnego narzeczonego, Puzynę, którego z resztą koniec końców poślubiła, bo Karpiński z wdzięczności i szacunku do ojca ukochanej, który był w pewnym sensie jego opiekunem, nie zdecydował się porwać dziewczyny. Mimo wszystko sentymentalni kochankowie korespondowali ze sobą do późnej starości.
W latach 1770-71 poeta przebywał w Wiedniu, gdzie między innymi prowadził studia w bibliotekach. Po powrocie gospodarował na dzierżawach w Galicji. Mając nadzieje na poparcie ze strony mecenatu królewskiego i magnackiego, w 1780 wyjechał do Warszawy, gdzie objął posadę sekretarza księcia Adama Czartoryskiego „do interesów politycznych”. To właśnie Czartoryskiemu dedykował pierwszy zbiór poezji „Zabawki wierszem i przykłady obyczajne” (1780). W stolicy pozostał do 1783. Poeta ceniący sobie poczucie niezależności, nie potrafił stać się dworakiem. Powrócił do Galicji, jednak powracał do stolicy, gdzie pracował jako guwerner (m.in. u Radziwiłłów). Tam też wyszło wiele jego publikacji.
W 1793 Karpiński „powrócił do źródeł” (zgodnie z wzorami J.J. Rousseau), swoją arkadię odnalazł w niewielkiej kolonii Kraśnik, którą nazwał Karpinem. Około 1818 nabył wieś Chorowszczyznę, gdzie dokończył swojego żywota. Zmarł 16 września 1825.
Franciszek Karpiński był jednym z najważniejszych przedstawicieli, a zarazem twórców sentymentalizmu polskiego. Nie tylko dał praktyczny wyraz temu prądowi, ale również sformułował jego teoretyczne dyrektywy. Poeta był literackim dziedzicem Jana Jakuba Rousseau. W jego twórczości objawiło się to postawą nadmiernej czułości, która miedzy innymi wyrażała się w specjalnym związku uczuć człowieka z otaczającą go przyrodą. W twórczości Karpińskiego owa natura ma szczególny charakter, to przyroda, z jaką obcuje gospodarz-rolnik. Ten specyficzny rys można odnaleźć zarówno w sielankach, pieśniach religijnych, jak i wierszach patriotycznych poety. Inne cechy russowskie to poczucie samotności i wolności oraz prymat natury i prawdy.
Obok czułości ważnym czynnikiem twórczości Karpińskiego była „imaginacja”, o czym możemy przeczytać w jego rozprawie teoretycznoliterackiej „O wymowie w prozie albo wierszu”. Mimo iż jemu samemu nie obce były „piękne wzory”, cenił klasyczną literaturę francuską, rzymską i grecką, to stanowczo przestrzegał przed ślepym naśladownictwem. Poza tym Karpiński dowartościowywał twórców spoza kanonu klasyków rzymskich i greckich: Jamesa Macphersona („Pieśni Osjana”), Torquata Tassa („Jerozolima Wyzwolona”), Johna Miltona („Raj utracony”), Ludovica Ariosta, („Orland Szalony”) oraz Younga, Thomsona, Gessnera, Woltera.
Najważniejsze w jego stylu, szczególnie w kwestiach doboru wyrazu, składni i obrazowania, były prosta i wdzięk. Ważny był rytm i brzmienie wierszy. Na „śpiewność” poezji Karpińskiego składają się refreny, paralelizmy, retoryka pytań i wykrzykników. Ta cech twórczości zaowocowała ciekawymi miarami wierszowymi: ośmiozgłoskowcem (5+3) oraz (3+5), siedmiozgłoskowcem (4+3), czternastozgłoskowcem (5+5+4). Warto dodać, że Karpiński rytmizował również prozę. Jednak mimo dominacji prostoty można spotkać u niego środki o jakości przeciwnej: inwersje, złożone przymiotniki (np. „wielo-farbe plecie”, „różno-wzorą kosę”).
W sielankach i wierszach miłosnych Karpińskiego dominuje elementem zmysłowości. Nie ma to jednak nic wspólnego z obscenicznością, jakiej dopuszczali się licznie poeci tego czasu. „Śpiewak Justyny” miłość traktował poważnie, uznawał ją za potężny głos natury, istotny element ludzkiej egzystencji. Takiemu pojmowaniu miłości dał wyraz między innymi w rozprawie „O szczęściu człowieka”, której nadał formę listu do dwudziestoletniej Rozyny, a opisał w niej wiele przykładów potwierdzających wszechpotęgę miłości w przyrodzie:
„Gad, po gorących Afryki piaskach czołgający się, tak daleko naturą i postacią różny, miłości podlega prawom, i ten w żyłach ich krwi przebieg, który najcięższe upały słońca zwiększyć nie mogą, miłość mocniejszym swoim ruszając ogniem gwałtowniej miesza; co potem syczeniem albo przeraźliwym piskiem przywabia parę. Kret ślepy w pośrodku ziemi miłości szuka; a ptak powietrzny, kiedy ciepła nastała wiosna, w każdym ją piórku czuje:”
Pod kostiumem pasterskim, pod konwencjonalnymi obrazami przepełnionymi słodyczą w utworach Karpińskiego kryją się prawdziwe uczucia: „rozkochanie, tęsknota, smutek rozstania, niepokój”. Wśród opisów młodych kochanków, jak w „Laurze i Filonie”, pojawiają się motywy miłości w późnym wieku. W twórczości sielankowej czasem ujawnia się nerw humorystyczny poety.
O ile Karpiński z talentem oddawał uczucia, o tyle zawodził, kiedy próbował spekulacji myślowej, czy to polityczne, czy filozoficznej. Jego mistrzem w tej dziedzinie, któremu nigdy nie dorównał, był Naruszewicz. „Poeta serca” sam przyznawał: „Ciężko mi ściagać myśli rozbiegnione – i w jarzmo wiersza je wprawić.”.
„Psalmy Dawida” to dzieło poety, które było nieuchronnie skazane na rywalizacje z „Psałterzem” Kochanowskiego. Karpiński miał wiele uznania dla Jana z Czarnolasu, co też miało swój wyraz w tłumaczeniu Psalmów. Poeta niewiele zmienił w stosunku do dzieła swojego wielkiego poprzednika, część utworów to wręcz przeróbki tekstów Kochanowskiego. Zmiany Karpińskiego polegały na wprowadzeniu wyrażeń nowszych o charakterze zbanalizowanym, usunięciu hiperbolizację, zamienieniu konkretów obrazowych na abstarakta, co w konsekwencji zmniejszyło siłę ekspresji psalmów. Prostota, powściągliwość tłumaczenia Karpińskiego spowodowała, że wypada ono słabiej niż praca wielkiego poprzednika.
Natomiast „Pieśni nabożne” to zbiór, który zapewnił poecie trwałe miejsce w pamięci potomnych. Tutaj prostota jego stylu okazała się niezwykle owocna i to ona stanowi klucz do tajemnicy sukcesu tych pieśni. Karpiński stosuje tu przede wszystkim słownictwo uogólniające, melodyjne strofy, refreny, a ekspresję często opiera na kontrastach, czy też antytezach tak jak w słynnej kolędzie „Bóg się rodzi”:
„Ma granice – nieskończone,
Wzgardzony – okryty chwałą,
Śmiertelny – król nad wiekami!”
Ze swoimi współczesnymi Karpiński dzielił zainteresowanie egzotyką. Wśród jego utworów znajdujemy „pieśni tłumaczone z chińskiego” (za pośrednictwem języka francuskiego) pt. „Prawdziwa Rozkosz”, czy wiersze o temacie muzułmańsko-arabskim pt. „Wezyr Giafar do Haruna Al-Raszyd”.
Karpiński był oceniany różnie. Był porównywany z Goethem (Mickiewicz), ale był też oskarżany o kompletny brak wyobraźni, natchnienia i talentu (Edward Dembowski). Niewątpliwe jest jednak to, że jego poezja miała rys prekursorski, a niektóre jego utwory stały się ważnymi elementami naszej kultury.
poezja:
zima 1779/1780 „Zabawki wierszem i przykłady obyczajne” (Lwów)
1782 „Zabawki wierszem i prozą” t. 1. (wszystkie tomy wydane w Warszawie; zawartość: sielanki oraz trzydzieści wierszy różnych)
1782 „Zabawki wierszem i prozą” t. 2. (zawartość: „Krótko zebrane życie S. Czarnieckiego”, „O wymowie w prozie albo wierszu”, wiersze różne)
1782 „Zabawki wierszem i prozą” t. 7.
1792 „Pieśni nabożne” (Supraśl; powstają od 1787 roku)
1806 „Dzieła Franciszka Karpińskiego wierszem i prozą. Edycja nowa i zupełna...” (wydanie Dmochowskiego)
proza:
1782 „O wymowie w prozie albo wierszu” (rozprawa)
1783 „O szczęściu człowieka. List do Rozyny” (rozprawa w postaci listu, „Zabawki wierszem i prozą” t. 4.)
1802 „Rozmowy Platona z uczniami swoimi” (Grodno; traktat filozoficzno-moralny)
(1822) „Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem” (autobiografia)
dramat:
1789 „Czynsz” (Warszawa; komedia sentymentalna)
1790 „Bolesław III” (tragedia)
1792 „Judyta, królowa polska” (druga, uzupełniana, wersja „Bolesława II”)
tłumaczenia:
1786 „Psałterza Dawida” („Zabawki wierszem i prozą” t. 5. i 6.)
1783 „Ogrody” J. Delille („Zabawki wierszem i prozą” t. 3.)
1783 „List o ogrodach Chińczyków” W. Chambers (jw.)
1783 „List o ogrodach dawnych Rzymian” Caiusa Plinius (jw.)
1803 „Wiara, prawda i obyczaje Indianów” skrócony przekład książki J.F. Michanda
1806 fragmenty „L’imagination” J. Delille (włączony w „Dzieła zebrane”)
SIELANKA to gatunek literacki o proweniencjach antycznych. Ukształtował się w poezji greckiej, w twórczości Teokryta (III w. p.n.e.), który traktował sielankę albo jako realistyczny obrazek przedstawiający wiernie krajobraz oraz zajęcia i przeżycia bohaterów, albo jako formę literackiej zabawy kamuflującej aktualną problematykę społeczno-obyczajową.
Sielanka obejmuje utwory tematycznie związane z życiem pasterzy, rolników, rybaków, myśliwych. Gatunek ten najczęściej wyraża się lirycznym monologu, poprzedzonym lub przeplecionym opisem albo dialogiem, ale czasem posługuje się formą czystego dialogu, formami narracyjnymi (sielanka epicka) lub dramatycznymi (sielanka udramatyzowana).
Sielanka wykształciła specjalny rodzaj bohatera, pasterza wyposażonego w rekwizyty typowe dla jego sytuacji i zajęć (tzw. kostium pasterski), którego obecność jest jej głównym wyznacznikiem gatunkowym. Mniej istotna była tematyka wypowiedzi, która mogła być: pieśnią pasterską, lirycznym wyznaniem, wywodem panegirycznym albo perswazyjno-moralistycznym.
W Polsce najsłynniejsze sielanki powstały w renesansie (m.in. Szymon Szymonowic, to on wprowadził polską nazwę gatunku) oraz w oświeceniu (Franciszek Karpiński, Franciszek Dionizy Kniaźnin).
SENTYMENTALIZM – termin ( z ang. „sentimental”, czyli „wrażliwy”, „uczuciowy”) powchodzi od tytułu powieści angielskiego pisarza Laurence’a Sterne’a „Podróż sentymnetalna”. Sentymentalizm to jeden z prądów umysłowych i literackich rozwijający w europejskim oświecenie, jako opozycja dla klasycyzmu. Prąd ten głosił, spowodowany jej Sentymentaliści, upatrując przyczyn kryzysu moralnego ówczesnej cywilizacji w odejściu od stanu naturalnej prostoty i utracie przez człowieka przyrodzonej wrażliwości i dobroci, głosili pochwałę czułości i prostoty, a odrzucili koncepcje racjonalistyczne. Z tego względu charakterystyczny dla tego prądu jest zachwyt nad pięknem przyrody.
Źródłem twórczości w estetyce sentymentalizm było indywidualne przeżycie, a jej celem autoanaliza oraz kształtowanie naturalnych więzi międzyludzkich (uczucie rodzinne, przyjaźń, miłość). Literatura sentymentalna pogłębiła analizę psychologiczną postaci, wytworzyła nowego bohatera: człowieka czułego, a także wpłynęła na rozwój takich gatunków, jak: powieść, dramat mieszczański, liryka osobista. Inną zasługą tego prądu jest przełamanie stylu patetyczno-retorycznego na rzecz prostoty i śpiewności w poezji.
W Polsce sentymentalizm przejawiał się najpierw w dramacie mieszczańskim, a następnie w twórczości lirycznej i narracyjnej licznych autorów, z których najważniejsi to Franciszek Karpiński, Franciszek Dionizy Kniaźnin. Ośrodkiem rozwoju polskiego sentymentalizmu były Puławy.
Bibliografia
- Słownik terminów literackich, pod red. J. Sławińskiego, Wrocław 1998.
- Wacław Borowy, Franciszek Karpiński, w: tegoż, O polskiej poezji w wieku XVII, PIW, Warszawa 1978.
- Mieczysław Klimowicz, Franciszek Karpiński, w: tegoż, Oświecenie, PWN, Warszawa 2002.
- Krzysztof Mrowcewicz, Starożytność-Oświecenie, wyd. 6, Wyd. Stentor, Warszawa 1999
Franciszek Karpiński był nazywany przez współczesnych „poetą serca”, to jeden z najważniejszych przedstawicieli sentymentalizmu w Polsce i jeden z najwybitniejszych poetów doby oświecenia. Twórca przepięknych wierszy miłosnych wpisał się na karty historii literatury, jako „śpiewak Justyny”. Przez pewien czas związany z dworem księcia Adama Czartoryskiego, nie umiejąc zrezygnować ze swej niezależności, powrócił na wieś, gdzie starał się odnaleźć swoją arkadię.
Karpiński nie jest jednak wyłącznie twórca liryki miłosnej oraz sentymentalnych sielanek, takich jak słynny wiersz „Laura i Filon”. Tworzył również: dumy, elegie, wiersze patriotyczne, napisał wysoko cenioną autobiografię, na swoim koncie ma również utwory dramatyczne. Poza tym był tłumaczem oraz teoretykiem literatury („O wymowie w prozie albo wierszu”). Jednak współczesny człowiek, czasem o tym nie wiedząc, zna innego rodzaju twórczość poety. Karpiński jest autorem wielu pieśni religijnych, które do dziś są niezwykle popularne. Kto nie słyszał nigdy: „Kiedy ranne wstają zorze”, „Wszystkie nasze dzienne sprawy”, „Zróbcie mu miejsce, Pan idzie z nieba”, czy kolędy „Bóg się rodzi, moc truchleje”?
Choć duża część utworów „śpiewaka Justyny” jest dziś czytana wyłącznie przez historyków literatury, to pewne jest, że ten sentymentalny poeta ma swój wkład w kształtowanie polskiej literatury oraz kultury.
Franciszek Karpiński - życiorys
BIOGRAFIA
Franciszek Karpiński urodził się 4 października 1741 roku w Hołoskowie na Pokuciu, w powiecie kołomyjskim. Jego ojciec, Andrzej, ubogi szlachcic, służył u Salezego Potockiego, jako zarządca Hołoskowa. Niepiśmienna matka małego Franciszka raczyła go od najmłodszych lat opowieściami o duchach i czarach, natomiast ojciec wpajał mu surowe zasady moralne. Po latach Karpiński wspominał drobne zdarzenia z dzieciństwa w swoich pamiętnikach, twierdząc, że miały ona znaczący wpływ na kształt jego osobowości. W latach 1750-1758 uczęszczał do kolegium jezuickiego w Stanisławowie - miasteczku Potockich. Z tych lat wyniósł nie tylko dobrą znajomość łaciny, ale dzięki świetnym wynikom w nauce poczucie intelektualnej przewagi nad kolegami z bogatszych i bardziej utytułowanych rodzin.
Następnie podjął studia na jezuickiej Akademii we Lwowie, gdzie w 1765 roku uzyskał dwa tytuły: bakałarza teologii oraz doktora filozofii. Okres lwowski był bardzo ważnym etapem na drodze formowania się Karpińskiego jako poety. Zapoznał się tam prawdopodobnie z tradycją renesansowej sielanki, Szymonowica i Zimorowiców, zawarł również wiele znajomości (przyjaźń z magnatem-dziwakiem, Ignacym Cetnerem), bywał na dworach magnackich, gdzie miał już opinię zdolnego poety. Duży wpływ na Karpińskiego miał ks. Melchior Starzeński, tłumacz Metastasia, prof. Akademii we Lwowie.
Po studiach, wbrew oczekiwaniom, nie wybrał kariery duchownego. Początkowo próbował sił w zawodzie palestranckim, by w końcu zostać guwernerem w rodzinie Ponińskich w Zahajpolu. Tu nawiązał romans z żoną właściciela, Marianną, zw. „drugą Justyną”. „Justyny” - a było ich trzy - stanowią ważny element poetyckiej edukacji Karpińskiego. Pierwszą była Marianna Broselówna, sierota, córka kapitana wojsk saskich. To ona najprawdopodobniej była inspiracją dla poety, gdy pisał „Do Justyny. Tęskność na wiosnę” Z wspomnianą wyżej panią Ponińską łączyła Karpińskiego wieloletnia znajomość. Doszło do tego, że gdy ukochana została wdową, „śpiewak Justyny” oświadczył się. Został odrzucony, ale życzliwa kochanka ofiarowała mu na pocieszenie 5000 złotych polskich, co pozwoliło ubogiemu poecie rozpocząć nowy etap w życiu. Trzecią „Justynę”, Franciszkę Koziebrodzką, poznał Karpiński w Żubokrukach około 1777 roku, połączyło ich prawdopodobnie autentyczne i poważne uczucie. Niestety Franciszka miała oficjalnego narzeczonego, Puzynę, którego z resztą koniec końców poślubiła, bo Karpiński z wdzięczności i szacunku do ojca ukochanej, który był w pewnym sensie jego opiekunem, nie zdecydował się porwać dziewczyny. Mimo wszystko sentymentalni kochankowie korespondowali ze sobą do późnej starości.
W latach 1770-71 poeta przebywał w Wiedniu, gdzie między innymi prowadził studia w bibliotekach. Po powrocie gospodarował na dzierżawach w Galicji. Mając nadzieje na poparcie ze strony mecenatu królewskiego i magnackiego, w 1780 wyjechał do Warszawy, gdzie objął posadę sekretarza księcia Adama Czartoryskiego „do interesów politycznych”. To właśnie Czartoryskiemu dedykował pierwszy zbiór poezji „Zabawki wierszem i przykłady obyczajne” (1780). W stolicy pozostał do 1783. Poeta ceniący sobie poczucie niezależności, nie potrafił stać się dworakiem. Powrócił do Galicji, jednak powracał do stolicy, gdzie pracował jako guwerner (m.in. u Radziwiłłów). Tam też wyszło wiele jego publikacji.
W 1793 Karpiński „powrócił do źródeł” (zgodnie z wzorami J.J. Rousseau), swoją arkadię odnalazł w niewielkiej kolonii Kraśnik, którą nazwał Karpinem. Około 1818 nabył wieś Chorowszczyznę, gdzie dokończył swojego żywota. Zmarł 16 września 1825.
Charakterystyka twórczości Franciszka Karpińskiego
Franciszek Karpiński był jednym z najważniejszych przedstawicieli, a zarazem twórców sentymentalizmu polskiego. Nie tylko dał praktyczny wyraz temu prądowi, ale również sformułował jego teoretyczne dyrektywy. Poeta był literackim dziedzicem Jana Jakuba Rousseau. W jego twórczości objawiło się to postawą nadmiernej czułości, która miedzy innymi wyrażała się w specjalnym związku uczuć człowieka z otaczającą go przyrodą. W twórczości Karpińskiego owa natura ma szczególny charakter, to przyroda, z jaką obcuje gospodarz-rolnik. Ten specyficzny rys można odnaleźć zarówno w sielankach, pieśniach religijnych, jak i wierszach patriotycznych poety. Inne cechy russowskie to poczucie samotności i wolności oraz prymat natury i prawdy.
Obok czułości ważnym czynnikiem twórczości Karpińskiego była „imaginacja”, o czym możemy przeczytać w jego rozprawie teoretycznoliterackiej „O wymowie w prozie albo wierszu”. Mimo iż jemu samemu nie obce były „piękne wzory”, cenił klasyczną literaturę francuską, rzymską i grecką, to stanowczo przestrzegał przed ślepym naśladownictwem. Poza tym Karpiński dowartościowywał twórców spoza kanonu klasyków rzymskich i greckich: Jamesa Macphersona („Pieśni Osjana”), Torquata Tassa („Jerozolima Wyzwolona”), Johna Miltona („Raj utracony”), Ludovica Ariosta, („Orland Szalony”) oraz Younga, Thomsona, Gessnera, Woltera.
Najważniejsze w jego stylu, szczególnie w kwestiach doboru wyrazu, składni i obrazowania, były prosta i wdzięk. Ważny był rytm i brzmienie wierszy. Na „śpiewność” poezji Karpińskiego składają się refreny, paralelizmy, retoryka pytań i wykrzykników. Ta cech twórczości zaowocowała ciekawymi miarami wierszowymi: ośmiozgłoskowcem (5+3) oraz (3+5), siedmiozgłoskowcem (4+3), czternastozgłoskowcem (5+5+4). Warto dodać, że Karpiński rytmizował również prozę. Jednak mimo dominacji prostoty można spotkać u niego środki o jakości przeciwnej: inwersje, złożone przymiotniki (np. „wielo-farbe plecie”, „różno-wzorą kosę”).
W sielankach i wierszach miłosnych Karpińskiego dominuje elementem zmysłowości. Nie ma to jednak nic wspólnego z obscenicznością, jakiej dopuszczali się licznie poeci tego czasu. „Śpiewak Justyny” miłość traktował poważnie, uznawał ją za potężny głos natury, istotny element ludzkiej egzystencji. Takiemu pojmowaniu miłości dał wyraz między innymi w rozprawie „O szczęściu człowieka”, której nadał formę listu do dwudziestoletniej Rozyny, a opisał w niej wiele przykładów potwierdzających wszechpotęgę miłości w przyrodzie:
„Gad, po gorących Afryki piaskach czołgający się, tak daleko naturą i postacią różny, miłości podlega prawom, i ten w żyłach ich krwi przebieg, który najcięższe upały słońca zwiększyć nie mogą, miłość mocniejszym swoim ruszając ogniem gwałtowniej miesza; co potem syczeniem albo przeraźliwym piskiem przywabia parę. Kret ślepy w pośrodku ziemi miłości szuka; a ptak powietrzny, kiedy ciepła nastała wiosna, w każdym ją piórku czuje:”
Pod kostiumem pasterskim, pod konwencjonalnymi obrazami przepełnionymi słodyczą w utworach Karpińskiego kryją się prawdziwe uczucia: „rozkochanie, tęsknota, smutek rozstania, niepokój”. Wśród opisów młodych kochanków, jak w „Laurze i Filonie”, pojawiają się motywy miłości w późnym wieku. W twórczości sielankowej czasem ujawnia się nerw humorystyczny poety.
O ile Karpiński z talentem oddawał uczucia, o tyle zawodził, kiedy próbował spekulacji myślowej, czy to polityczne, czy filozoficznej. Jego mistrzem w tej dziedzinie, któremu nigdy nie dorównał, był Naruszewicz. „Poeta serca” sam przyznawał: „Ciężko mi ściagać myśli rozbiegnione – i w jarzmo wiersza je wprawić.”.
„Psalmy Dawida” to dzieło poety, które było nieuchronnie skazane na rywalizacje z „Psałterzem” Kochanowskiego. Karpiński miał wiele uznania dla Jana z Czarnolasu, co też miało swój wyraz w tłumaczeniu Psalmów. Poeta niewiele zmienił w stosunku do dzieła swojego wielkiego poprzednika, część utworów to wręcz przeróbki tekstów Kochanowskiego. Zmiany Karpińskiego polegały na wprowadzeniu wyrażeń nowszych o charakterze zbanalizowanym, usunięciu hiperbolizację, zamienieniu konkretów obrazowych na abstarakta, co w konsekwencji zmniejszyło siłę ekspresji psalmów. Prostota, powściągliwość tłumaczenia Karpińskiego spowodowała, że wypada ono słabiej niż praca wielkiego poprzednika.
Natomiast „Pieśni nabożne” to zbiór, który zapewnił poecie trwałe miejsce w pamięci potomnych. Tutaj prostota jego stylu okazała się niezwykle owocna i to ona stanowi klucz do tajemnicy sukcesu tych pieśni. Karpiński stosuje tu przede wszystkim słownictwo uogólniające, melodyjne strofy, refreny, a ekspresję często opiera na kontrastach, czy też antytezach tak jak w słynnej kolędzie „Bóg się rodzi”:
„Ma granice – nieskończone,
Wzgardzony – okryty chwałą,
Śmiertelny – król nad wiekami!”
Ze swoimi współczesnymi Karpiński dzielił zainteresowanie egzotyką. Wśród jego utworów znajdujemy „pieśni tłumaczone z chińskiego” (za pośrednictwem języka francuskiego) pt. „Prawdziwa Rozkosz”, czy wiersze o temacie muzułmańsko-arabskim pt. „Wezyr Giafar do Haruna Al-Raszyd”.
Karpiński był oceniany różnie. Był porównywany z Goethem (Mickiewicz), ale był też oskarżany o kompletny brak wyobraźni, natchnienia i talentu (Edward Dembowski). Niewątpliwe jest jednak to, że jego poezja miała rys prekursorski, a niektóre jego utwory stały się ważnymi elementami naszej kultury.
Wykaz publikacji
poezja:
zima 1779/1780 „Zabawki wierszem i przykłady obyczajne” (Lwów)
1782 „Zabawki wierszem i prozą” t. 1. (wszystkie tomy wydane w Warszawie; zawartość: sielanki oraz trzydzieści wierszy różnych)
1782 „Zabawki wierszem i prozą” t. 2. (zawartość: „Krótko zebrane życie S. Czarnieckiego”, „O wymowie w prozie albo wierszu”, wiersze różne)
1782 „Zabawki wierszem i prozą” t. 7.
1792 „Pieśni nabożne” (Supraśl; powstają od 1787 roku)
1806 „Dzieła Franciszka Karpińskiego wierszem i prozą. Edycja nowa i zupełna...” (wydanie Dmochowskiego)
proza:
1782 „O wymowie w prozie albo wierszu” (rozprawa)
1783 „O szczęściu człowieka. List do Rozyny” (rozprawa w postaci listu, „Zabawki wierszem i prozą” t. 4.)
1802 „Rozmowy Platona z uczniami swoimi” (Grodno; traktat filozoficzno-moralny)
(1822) „Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem” (autobiografia)
dramat:
1789 „Czynsz” (Warszawa; komedia sentymentalna)
1790 „Bolesław III” (tragedia)
1792 „Judyta, królowa polska” (druga, uzupełniana, wersja „Bolesława II”)
tłumaczenia:
1786 „Psałterza Dawida” („Zabawki wierszem i prozą” t. 5. i 6.)
1783 „Ogrody” J. Delille („Zabawki wierszem i prozą” t. 3.)
1783 „List o ogrodach Chińczyków” W. Chambers (jw.)
1783 „List o ogrodach dawnych Rzymian” Caiusa Plinius (jw.)
1803 „Wiara, prawda i obyczaje Indianów” skrócony przekład książki J.F. Michanda
1806 fragmenty „L’imagination” J. Delille (włączony w „Dzieła zebrane”)
Ważne pojęcia
SIELANKA to gatunek literacki o proweniencjach antycznych. Ukształtował się w poezji greckiej, w twórczości Teokryta (III w. p.n.e.), który traktował sielankę albo jako realistyczny obrazek przedstawiający wiernie krajobraz oraz zajęcia i przeżycia bohaterów, albo jako formę literackiej zabawy kamuflującej aktualną problematykę społeczno-obyczajową.
Sielanka obejmuje utwory tematycznie związane z życiem pasterzy, rolników, rybaków, myśliwych. Gatunek ten najczęściej wyraża się lirycznym monologu, poprzedzonym lub przeplecionym opisem albo dialogiem, ale czasem posługuje się formą czystego dialogu, formami narracyjnymi (sielanka epicka) lub dramatycznymi (sielanka udramatyzowana).
Sielanka wykształciła specjalny rodzaj bohatera, pasterza wyposażonego w rekwizyty typowe dla jego sytuacji i zajęć (tzw. kostium pasterski), którego obecność jest jej głównym wyznacznikiem gatunkowym. Mniej istotna była tematyka wypowiedzi, która mogła być: pieśnią pasterską, lirycznym wyznaniem, wywodem panegirycznym albo perswazyjno-moralistycznym.
W Polsce najsłynniejsze sielanki powstały w renesansie (m.in. Szymon Szymonowic, to on wprowadził polską nazwę gatunku) oraz w oświeceniu (Franciszek Karpiński, Franciszek Dionizy Kniaźnin).
SENTYMENTALIZM – termin ( z ang. „sentimental”, czyli „wrażliwy”, „uczuciowy”) powchodzi od tytułu powieści angielskiego pisarza Laurence’a Sterne’a „Podróż sentymnetalna”. Sentymentalizm to jeden z prądów umysłowych i literackich rozwijający w europejskim oświecenie, jako opozycja dla klasycyzmu. Prąd ten głosił, spowodowany jej Sentymentaliści, upatrując przyczyn kryzysu moralnego ówczesnej cywilizacji w odejściu od stanu naturalnej prostoty i utracie przez człowieka przyrodzonej wrażliwości i dobroci, głosili pochwałę czułości i prostoty, a odrzucili koncepcje racjonalistyczne. Z tego względu charakterystyczny dla tego prądu jest zachwyt nad pięknem przyrody.
Źródłem twórczości w estetyce sentymentalizm było indywidualne przeżycie, a jej celem autoanaliza oraz kształtowanie naturalnych więzi międzyludzkich (uczucie rodzinne, przyjaźń, miłość). Literatura sentymentalna pogłębiła analizę psychologiczną postaci, wytworzyła nowego bohatera: człowieka czułego, a także wpłynęła na rozwój takich gatunków, jak: powieść, dramat mieszczański, liryka osobista. Inną zasługą tego prądu jest przełamanie stylu patetyczno-retorycznego na rzecz prostoty i śpiewności w poezji.
W Polsce sentymentalizm przejawiał się najpierw w dramacie mieszczańskim, a następnie w twórczości lirycznej i narracyjnej licznych autorów, z których najważniejsi to Franciszek Karpiński, Franciszek Dionizy Kniaźnin. Ośrodkiem rozwoju polskiego sentymentalizmu były Puławy.
Bibliografia
- Słownik terminów literackich, pod red. J. Sławińskiego, Wrocław 1998.
- Wacław Borowy, Franciszek Karpiński, w: tegoż, O polskiej poezji w wieku XVII, PIW, Warszawa 1978.
- Mieczysław Klimowicz, Franciszek Karpiński, w: tegoż, Oświecenie, PWN, Warszawa 2002.
- Krzysztof Mrowcewicz, Starożytność-Oświecenie, wyd. 6, Wyd. Stentor, Warszawa 1999