klp.plNowożytna utopia narodziła się w okresie Odrodzenia. Dziełem, które zapoczątkowało ten typ literatury jest Utopia (1516) Tomasza Morusa. Tytuł utworu, pochodzący z greckiego i znaczący tyle, co „Nigdzie”, kraj w rzeczywistości nieistniejący, stał się nazwą gatunkową. XVIII wiek był czasem niezwykłej popularności tego typu literatury. Osiemnastowieczne utopie najczęściej przybierały kształt relacji podróżniczej do nieistniejących krain, przeważnie umieszczonych na wyspach. Jak widać w tym względzie Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki w pełni spełniają ten wymóg gatunkowy. Mimo wielu starań badacze literatury nie odkryli miejsca, które można by identyfikować jako wyspę Nipu. Z powieści wiemy tylko, że znajduje się ona pięć dni rogi od wybrzeża Meksyku.
Oświeceniowe utopie miały jednak nieco inny charakter niż utopie szesnasto- czy siedemnastowieczne. Te ostatnie były przede wszystkim utopiami politycznymi, które w osiemnastym wieku zamieniono na utopie „edukacyjne”. Głównym celem pobytu Mikołaja na wyspie jest jego reedukacja, poznanie praw rządzących idealnym państwem jest tylko jej elementem. Zresztą od razu trzeba zaznaczyć, że na Nipu właściwie nie ma żadnego ustroju politycznego, jedyną uznawaną zwierzchnością jest zwierzchność rodziców nad dziećmi. U Nipuanów istnieje co prawda rada starszych, ale zajmuje się ona jedynie rozstrzyganiem niezwykle rzadkich i bardzo kulturalnych sporów.
Druga księga Doświadczyńskiego oparta została na popularnym schemacie ucznia i mistrza. To Xaoo pokazuje i tłumaczy Mikołajowi całkiem nowy dla niego świat. Poza tym mistrz przeprowadza krytykę europejskiej rzeczywistości. Może tego dokonać dzięki swojej dociekliwości, która każe Mikołajowi opowiedzieć w prostym języku Nipuanów o pełnej przepychu i zbytku Europie.
W utopii nipuańskiej ukrył Krasicki własny, inspirowany przede wszystkim koncepcjami Russowskimi, ideał społeczeństwa nie skażonego destrukcyjnymi wpływami cywilizacji, ideał postulujący zgodność między istotą człowieka i jej uzewnętrznieniem. Ten wzorzec służy Krasickiemu jako zasadnicze oparcie w krytyce zwyrodniałych form społecznych i konstruowaniu programu pozytywnego. (Klimowicz, Oświecenie, s. 185)
Idealny świat Krasickiego został zbudowany przez ludzi prawych i cnotliwych, którzy potrafią żyć w zgodzie bez odgórnego nadzoru, dzięki odpowiedniemu wychowaniu, którego zasady wyłożył Xaoo swojemu uczniowi:
najpierw nauczyciel poznaje dobrze swego ucznia, jego skłonności , sposób myślenia, temperamnet, itp. Stąd nauczyciel wie, jak postępować z uczniem, jakie metody wychowawcze stosować;
drugi etap to wyplewienie złych skłonności;
trzeci etap to wpojenie prawych zasad uczniowi, nauczenie go o obowiązkach stanów, nawet o tych przykrych;
ostatni etap to ćwiczenie w roztropności; we wszystkim trzeba mieć miarę, nawet w cnotach, dlatego uczeń musi wiedzieć kiedy i jak należy sie zachowywać;
Jak widać nipuańskie wychowanie polega na indywidualnym podejściu do dziecka oraz na niezwykle głębokim kontakcie z nim. Nipuanie wyrastają na ludzi prostych, nie znającymi zbytków, żyjącymi według zasady: Małość chęci oszczędza potrzeb; tym łatwe dogodzenie czyni szczęśliwość. Mądrość Nipuanów nie zawiera się w księgach, ale w pamięci zbiorowej, historia przekazywana jest młodszym przez starszych w postaci legend i pieśni. Dzieci czują szacunek przed starszymi, a małżeństwo jest nierozerwalne. Mieszkańcy Nipu wierzą w jednego Boga, którego nazywają Najwyższą Istnością. Brak tam jednak kościołów, kapłanów czy innych instytucji.
Tubylcy nie znają narzędzi z kruszcu ani broni. Wyrzekli się wszystkiego, czym można skrzywdzić drugiego człowieka. Nipuanie to społeczność w „stanie natury”. Jan Jakub Rousseau w swojej Rozprawie o nierówności uznał za źródło zniszczenia ucywilizowanego społeczeństwa zboże i żelazo,
dodał przy tym, iż jak długo ludzie znali tylko jedno z nich; albo uprawę zboża, albo produkcję żelaza, tak długo nie mogli wyjść ze stanu „dzikości” (Mieczysław Klimowicz, Wstęp, s. XLVI) .Czystość moralna Nipuanów przekłada się w pełni na wygląd ich domów oraz całej krainy. Oto dwa fragmenty opisujące Nipu:
[dom] Nie był (...) ani wyniosły, ani wspaniały; czystość, porządek i piękna symetria największą była jego ozdobą.
Gdziemykolwiek szli, widać było wszędzie dobrze uprawianą ziemię; osady były dość gęste, każda zaś miała tyle lasu, ile jej potrzeba było; i jakem mógł miarkować po równych wydziałach, znać, że gdzie ich było nadto, tam zbywające części na pola były obrócone, gdzie zaś ich brakowało, umyślnie zasiane były.
Symetria, równość, porządek, czystość są wyznacznikami piękna na Nipu. To zaprzecza niejako estetyce zbytku, która za główny wyznacznik piękna stawiała przepych. Piękno Nipuanów okazuje się lepsze, bo nie wzbudza w mieszkańcach nowych pragnień, są szczęśliwi, bo nie potrzebują nic więcej nad to, co posiadają.
Autor: