klp.plGeneza Cesarza
Polski dziennikarz, który posiadał już ogromne doświadczenie korespondenta wojennego z krajów Afryki i Ameryki Łacińskiej, zrozumiał, że wszystkie przewroty są w zasadzie do siebie podobne i przebiegają dość schematycznie. Kiedy trafił w połowie lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku do Addis Abeby, stolicy Etiopii, spotkał się po raz kolejny z podobną sytuacją. Dlatego też przez wiele dni nie wiedział, jak napisać nowy reportaż, który nie byłby powieleniem jego wcześniejszych prac. Kapuściński wspominał, że zgromadził wówczas mnóstwo materiału, głównie rozmów ze służbą i współpracownikami obalonego cesarza Hajle Sellasje I, który zmarł w 1975 roku (do dziś nie zostało wyjaśnione czy nie zgon nie był wynikiem zamachu). Naciskany przez Polską Agencję Prasową wciąż nie wysłał do Polski żadnego zdania, ponieważ oczekiwał na przysłowiowy „błysk”, pomysł, który pozwoli mu napisać interesujący materiał o wydarzeniach z Etiopii.
Kapuściński wspominał, jak załamany niemocą przeglądał etiopskie czasopisma i zgromadzone fotografie, wpadł na pomysł napisania Cesarza:
Reporter z wielkim zapałem przystąpił do pracy. Postanowił, że Cesarz będzie miał nowatorską formę, w całości będzie składał się z wypowiedzi poddanych Hajle Sellasje. Kapuściński napisał dwa pierwsze fragmenty, po których w redakcji „Kultury”, które publikowała je później na przełomie lat 1978-1979, szybko doczytano się aluzji do sytuacji politycznej PRL za czasów Edwarda Gierka.
Kapuściński celowo nakierował swój tekst w tym kierunku, ponieważ zależało mu na tym, żeby to była książka o mechanizmach władzy dyktatorskiej. I żeby to była książka o tym, jak udział we władzy demoralizuje, deprawuje i wykrzywia, jak sam później mówił.
Kapuściński zdawał sobie sprawę, że cenzura nie mogła mu zabronić napisania Cesarza po tym, jak zezwoliła na publikację jego pierwszych fragmentów, z których nie wynikało jeszcze do końca, o czym ten reportaż tak naprawdę będzie. Książka okazała się wielkim hitem, kiedy w 1978 roku nakładem wydawnictwa Czytelnik pojawiła się na półkach polskich księgarń.
W 1983 roku opublikowano Cesarza w Wielkiej Brytanii, gdzie szybko trafiła na szczyt listy bestsellerów dystansując między innymi Imię Róży Umberto Eco. W tymże roku dzieło Kapuścińskiego otrzymało prestiżową nagrodę książki roku według „Sunday Times”. Prasa brytyjska porównywała wówczas Kapuścińskiego do takich znakomitości jak m.in. Alberta Camusa, Trumana Capote, Egona Kischa, Gabriela Garcii Marqueza, Franza Kafki czy Woltera.
Dzieło Ryszarda Kapuścińskiego zaliczane jest dziś do klasyki gatunku, jakim jest proza reportażowa. Łatwo się domyślić, iż gatunek ten powstał z połączenia prozy fabularnej i reportażu. Kiedy jednak się narodził?
Początków literatury faktu, bo takie określenie też jest stosowane, możemy doszukiwać się we Francji początku XIX wieku, kiedy zaczęły powstawać pierwsze powieści naturalistyczne. Wówczas pisarze za cel stawiali sobie przeniesienie na papier, najwierniej jak to możliwe, wszystkiego, co udało im się zaobserwować w danym miejscu. O naturystach wspomina Melchior Wańkowicz, czołowy teoretyk, ale i przedstawiciel, polskiej szkoły reportażu:
W ten sposób narodził się reportaż literacki, którego poetyka i styl wywodziła się bezpośrednio z noweli. Jak pisze Kazimierz Wolny-Zmorzyński, jeden z głównych teoretyków reportażu w Polsce: Cechuje go, podobnie jak nowelę, m.in. zwięzłość i jednowątkowość akcji, prostota i przejrzystość fabuły, dramatyczność opowieści, mała liczba bohaterów, motywacja przyczynowo-skutkowa, częste przeciwstawianie zdarzeń, efektowne zakończenie. Francuskie słowo nouvelle oznacza także nowinę, a głównym zadaniem reportażu jest przecież przedstawianie i opisywanie nowin w taki sposób, by wywarły jak największe wrażenie na odbiorcy.
Dzięki rozwojowi prasy, jaki nastąpił mniej więcej w połowie XX wieku, reportaż literacki, a potem proza reportażowa, wyodrębnił się i usamodzielnił jako odrębny gatunek. Jego podstawową cechą było połączenie autentycznych, niepodważalnych faktów z fikcją, ubarwieniem literackim. Najczęściej utwory tego nurtu przypominały reportaże wzbogacone o warstwę psychologiczną, przemyślenia bohaterów, czy komentarze autora. Po zakończeniu drugiej wojny światowej, reportaże literackie zaczęły ukazywać się w również formie książkowej, a nie jak dotychczas wyłącznie w gazetach. Co ciekawe, proza reportażowa do dziś nie posiada jednej, spójne definicji. Podobnie z resztą jak literatura faktu czy reportaż literacki.
Do czołowych przedstawicieli polskiej prozy reportażowej zalicza się: Hannę Krall, Zofię Nałkowską, Tadeusza Borowskiego, Antoniego Fiedlera, Melchiora Wańkowicza i oczywiście Ryszarda Kapuścińskiego.
Autor Cesarza wymyka się nieco klasyfikacji. Jego styl jest trudny do opisania i „zaszufladkowania”. On sam nazywał swoje utwory po prostu tekstami lub też literaturą niefikcyjną. W Autoportrecie reportera napisał:
Jakie są wyznaczniki prozy reportażowej? Po pierwsze jest narracja w pierwszej lub trzeciej osobie. Autor Cesarza zawsze pisze o sobie, ponieważ to za bohatera swoich reportaży uważał podróżnika, osobę przyglądającą się opisywanym wydarzeniom z boku, czyli siebie. Tak jest i w Cesarzu. Od pierwszego zdania wiemy, kto jest narratorem: Wieczorami szukałem tych, którzy znali dwór cesarza. Kapuściński nie tylko opisuje miejsca, wydarzenia, sytuacje i osoby, które napotykał na swojej drodze, ale dzieli się z czytelnikiem swoimi przemyśleniami i komentarzami, co czyni go notabene głównym bohaterem dzieła.
Drugą cechą stylu wielkiego polskiego reportera jest subiektywność. Nie ukrywa on przed odbiorcą swojego zdania, nie stara się za wszelką cenę pozostać bezstronny, ponieważ to on jest na miejscu wydarzeń i ma lepszy ogląd sytuacji. W Cesarzu łatwo zauważyć z którą frakcją sympatyzował Kapuściński:
Po trzecie – autentyczność opisywanych wydarzeń. W Cesarzu mamy do czynienia w tym zakresie niejako z dwiema płaszczyznami: nieweryfikowalne informacje pochodzące od służących o tym, co widzieli w pałacu, a także niepodważalne fakty historyczne. Pierwsze z nich służą do budowy wizerunku cesarza, natomiast drugie stanowią oś, podstawę, na której zbudowana jest cała fabuła. Jeśli chodzi o fakty historyczne, to można wymienić: koronację Hajle Sellasje na cesarza w 1930 roku, pierwsza konferencja szefów państw Afryki z 1963 roku, nieudany pucz z 1960, czy rewolucja roku 1974.
Czwartą zasadniczą cechą prozy reportażowej jest zwarta i jednowątkowa fabuła. W Cesarzu niemal każde zdanie podporządkowane jest zarysowaniu wizerunku Hajle Sellasje, jego niekompetencji, a także narastającemu niezadowoleniu społecznemu, które ostatecznie prowadzi do jego upadku. W książce właściwie brak jest ekspozycji. Autor zapowiada, że przeprowadził szereg rozmów z ludźmi cesarza, a następnie prezentuje kilka z nich. Czytelnik ze słów służących sam szybko orientuje się o czym jest Cesarz.
Jednak za największy atut dzieł Kapuścińśkie badacze zgodnie uznają ich literackość. Pisze o tym na przykład Beata Nowicka w pracy Magiczne dziennikarstwo. Ryszard Kapuściński w oczach krytyków:
A pan przecież zna prawo kultury – że dwie cywilizacje nie potrafią się dobrze poznać i zrozumieć.
Bez tej umiejętności czekania, cierpliwej, a nawet pokornej zgody na to, że szansa może pojawić się dopiero po latach, nie ma polityka.
Całą noc w Addis Abebie szczekają psy, jest to psie miasto, pełne psów rasowych i zdziczałych, skołtunionych, zjadanych przez robactwo i malarię.
Człowiek jest z natury istotą złą, której potępieńczą rozkosz sprawia uleganie pokusom, a zwłaszcza pokusie nieposłuszeństwa, posiadania i rozpusty. Dwie żądze plenią się bowiem w duszy człowieka – żądza agresji i żądza kłamstwa. Jeżeli nie pozwolić mu, żeby krzywdził innych, będzie sobie samemu zadawał krzywdę, jeżeli nie napotka nikogo, aby go okłamać, sam siebie w myślach okłamie.
Dowcip to niebezpieczna forma opozycji.
Filozofia Amharów jest pesymistyczna, smutna, dlatego ich spojrzenia są smutne, a przy tym czujne i wypatrujące, twarze mają poważne, rysy napięte, rzadko zdobywają się na uśmiech.
Jak to się miesza – czasy, miejsca, świat rozsypany na kawałki, nie do zlepienia. Tylko wspomnienia, to jedyne, co ocalało, jedyne, co pozostaje z życia.
Jeśli dobrze się wwąchać, to wszędzie śmierdzi.
Jeśli rewolucja jest dobra dla ludu, jestem za rewolucją.
Jeżeli ktoś idąc z orężem w ręku wysunie się o krok przed historię, musi zginąć.
Korupcja plami honor munduru.
Lud bowiem nigdy nie burzy się z powodu, że dźwiga ciężki wór, nigdy nie burzy się z powodu wyzysku, ponieważ nie zna on życia bez wyzysku, nie wie, że ono istnieje, a jakże można pożądać czegoś, czego nie ma w naszym wyobrażeniu? Lud wzburzy się dopiero wtedy, kiedy nagle, jednym ruchem ktoś spróbuje wrzucić mu na plecy drugi wór. Chłop wtedy nie wytrzyma, padnie twarzą w błoto, ale zerwie się i chwyci siekierę. I to, łaskawco, chwyci siekierę nie dlatego, żeby już żadną siłą nie mógł dźwignąć owego drugiego wora, nie, on by go dźwignął! Chłop zerwie się, ponieważ odczuwa to tak, że chcąc nagle i jakby cichcem wrzucić mu drugi wór na plecy, próbowałeś go oszukać, potraktowałeś go jako bezmyślne zwierzę, podeptałeś resztkę jego zdeptanej godności biorąc go za durnia, który nic nie widzi, nie czuje, nie rozumie. Człowiek chwyta za siekierę nie w obronie swojej kieszeni, tylko swojego człowieczeństwa (...).
Pan nasz z takiego wychodził założenia, że nawet najbardziej lojalnej prasy nie należy dawać w nadmiarze, gdyż może z tego wytworzyć się nawyk czytania, a potem już krok tylko do nawyku myślenia, a wiadomo, jakie to powoduje niewygody, utrapienia, kłopoty i zmartwienia. Bo powiedzmy, coś może być lojalnie napisane, ale zostanie nielojalnie odczytane, ktoś zacznie czytać rzecz lojalną, a zechce później nielojalnej (...).
Podejrzliwość w stosunku do wszystkich jest mecząca, trzeba komuś ufać, bo trzeba przy kimś odpocząć.
Przed podejrzeniem nie ma ratunku! Każde zachowanie, każde działanie tylko pogłębia podejrzenie, pogrąża nas coraz bardziej.
Przychodzą takie momenty, kiedy najmniejsze zdarzenie, ot, drobiazg zupełny, głupstwo byle jakie, wywoła rewolucję i rozpęta wojnę.
Środowisko takich korespondentów penetrujących najdalsze zakamarki świata składa się z ludzi cynicznych i twardych, którzy wszystko widzieli, wszystko przeżyli, którzy, żeby wykonywać swój zawód, muszą ciągle walczyć z tysiącem przeszkód, o jakich większość ludzi ma blade pojęcie, i dlatego niczym nie potrafią przejąć się ani wzruszyć.
Tron dodaje godności, ale tylko przez kontrast z otaczającą go pokorą, to pokorność podwładnych stwarza potęgę tronu i nadaje jej sens, bez niej tron jest tylko dekoracją, niewygodnym fotelem o wytartym pluszu i pokrzywionych sprężynach.
W polityce nerwy są oznaką słabości, która stanowi zachętę dla przeciwników i ośmiela podwładnych do pokątnego dowcipkowania.
Władza rodzi pieniądz, tak było od początku świata.
Władza to jest pewna umowność oparta na ustalonych regułach.
Wszyscy ludzie cesarza są właśnie tacy – na kolanach i z nożem. Na szczytach nigdy nie jest ciepło. Wieją lodowate wichry, każdy stoi skulony i musi pilnować się, żeby sąsiad nie strącił go w przepaść.
Żaden pałac nie runie sam z siebie.
Jeden z najwybitniejszych polskich dziennikarzy i reportażystów urodził się 4 marca 1932 roku w Pińsku na Polesiu (dziś miejscowość ta znajduje się na terytorium Białorusi). Dorastał w biednej, aczkolwiek wykształconej rodzinie, w miejscowości, która przypominała tygiel kulturowy. Jego dzieciństwo zostało zdominowane przez drugą wojnę światową. To bez wątpienia trudne doświadczenie odcisnęło wielkie piętno na całym jego życiu, co przyznawał we wspomnianym już Autoportrecie reportera:
Zanim jednak został światowej sławy reporterem, studiował w latach 1952-1956 historię na Uniwersytecie Warszawskim. Zanim podjął naukę na uczelni wyższej już współpracował ze „Sztandarem Młodych” jako początkujący dziennikarz. To właśnie tam nabrał koniecznego w zawodzie doświadczenia. Redakcja gazety szybko poznała się na jego talencie reporterskim. W nagrodę za tekst To też jest prawda o Nowej Hucie z 1955 roku otrzymał nawet nagrodę Złotego Krzyża Zasługi. Wkrótce po tym redakcja wysłała go w dwie wielkie podróże: do Indii i Chin. Z tej drugiej powrócił przedwcześnie, ponieważ w kraju okazało się, że redakcja „Sztandaru Młodych” została rozwiązana ze względów politycznych w 1956 roku.
Kapuściński zrezygnował ze współpracy z dziennikiem i szybko znalazł zatrudnienie w konkurencyjnej „Polityce”, gdzie pełnił funkcję dyrektora działu krajowego. W tym czasie dziennikarz dużo jeździł po Polsce, a jego reportaże opisujące te podróże przyniosły mu dużą popularność. Współpraca z „Polityką” umożliwiła mu również odbycie pierwszej podróży do Afryki.
W 1958 roku Kapuściński wyruszył do Konga, gdzie właśnie trwała krwawa wojna domowa. Pobyt w Afryce był przełomowym momentem w twórczości reporterskiej autora Cesarza. Jego szczególne zainteresowaniem cieszyły się państwa i państewka, które po dekadach spędzonych pod jarzmem kolonialistów odzyskiwały niepodległość i na nowo kształtowały własny ustrój.
Debiut książkowy Kapuścińskiego miał miejsce w 1962 roku. Wówczas nakładem wydawnictwa Czytelnik ukazał się zbiór reportaży Busz po polsku. Jak mówi sam tytuł, wszystkie dotyczyły do krajowego „podwórka”. Jednak data ta ma wielkie znaczenie dla życiorysu pisarza z innego względu. W 1962 roku Kapuściński ponownie wyjechał do Afryki, lecz tym razem spędził tam aż sześć lat jako korespondent PAP. Przez ten czas polski reporter był naocznym świadkiem wielkich zmian, jakie zachodziły na czarnym lądzie. Obserwował powstawanie nowych państw, obalanie starych reżimów i oczywiście zaciekłe wojny pomiędzy zwolennikami różnych opcji. Cechował go niesłychany instynkt reporterski. Doskonale odnajdywał się w każdej sytuacji, zawsze był tam, gdzie być powinien i rozmawiał z odpowiednimi ludźmi.
Maciej Skórczewski w tekście Życiorys Ryszarda Kapuścińskiego pisze:
W tym samym roku opublikował Kirgiz schodzi z konia, zbiór reportaży z podróży na Kaukaz. W 1970 roku opublikował kolejne dzieło Dlaczego zginął Karl von Spreti, opowiadającego o kulisach krwawego zamachu na niemieckiego dyplomatę w Gwatemali (na przełomie lat sześćdziesiątych i osiemdziesiątych Kapuściński relacjonował dla PAP wydarzenia toczące się Ameryce Łacińskiej). Pięć lat później ukazał się zbiór Chrystus z karabinem na ramieniu, w którym zgromadzone zostały reportaże napisane w Ameryce Południowej i na Bliskim Wschodzie. Kolejne publikacje Kapuścińskiego to: Jeszcze dzień życia (z 1976 roku), Wojna futbolowa (z 1978 roku).
Również w 1978 roku ukazało się najsłynniejsze dzieło wielkiego reportera – Cesarz. Utwór przyniósł Kapuścińskiemu międzynarodowy rozgłos i został przetłumaczony na blisko trzydzieści języków. Cesarz swoją popularność zawdzięczał temu, że w ówczesnych czasach odczytywany był w sposób paraboliczny. Wielu czytelników dopatrywało się podobieństw pomiędzy wydarzeniami opisanymi w książce a tym, co działo się w Europie Wschodniej i Środkowej.
Kolejnym ważnym dziełem w dorobku Kapuścińskiego był Szachinszach z 1982 roku, poświęcony sytuacji politycznej Iranu za panowania szacha Mahomeda Rezy Pahlaviego. Dekada lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku była okresem odpoczynku reportera. Wówczas nastąpił nieoczekiwany zwrot w jego twórczości. Kapuściński powrócił do swojej pierwszej miłości, czyli poezji. W 1986 roku opublikował tomik wierszy Notes, a cztery lata później Lapidarium, będący specyficznym zbiorem aforyzmów i mądrości.
O tym, że to jednak reportaże były jego największą życiową pasją świadczy wydane w 1993 roku Imperium – efekt podróży po krajach byłego Związku Radzieckiego. Pięć lat później ukazał się Heban o tematyce afrykańskiej. Ostatnim cyklem reportaży Kapuścińskiego były Podróże z Herodotem z 2004 roku. W 2006 roku zdążył wydać jeszcze dwa tomiki poezji: Prawa natury i Ten inny.
Ryszard Kapuściński zmarł 23 stycznia 2007 roku w Warszawie.
Twórczość Ryszarda Kapuścińskiego:
1962 – Busz po polsku
1963 – Czarne gwiazdy
1968 – Kirgiz schodzi z konia
1969 – Gdyby cała Afryka…
1970 – Dlaczego zginął Karl von Spreti
1975 – Chrystus z karabinem na ramieniu
1976 – Jeszcze dzień życia
1978 – Cesarz
1978 – Wojna futbolowa
1982 – Szachinszach
1983 – Zaproszenie do Gruzji
1986 – Notes (poezja)
1990 – Lapidarium (aforyzmy)
1993 – Imperium
1995 – Lapidarium II
1997 – Lapidarium III
1998 – Heban
2000 – Lapidarium IV
2000 – Z Afryki
2002 – Lapidarium V
2003 – Autoportret reportera
2004 – Podróże z Herodotem
2006 – Ten Inny (poezja)
2006 – Prawa natury (poezja)
Można napisać tylko jedną taką książkę w życiu. To jest pewien pomysł, którego już się nie da powtórzyć, bo jak by się go powtórzyło to już będzie klęska. »Cesarz« wynikał z bardzo prostej sytuacji. Byłem już wtedy reporterem pracującym w Afryce ponad 10 lat. Pisałem już dużo reportaży, lepszych, gorszych, różnych. Kiedy zostałem wysłany na tę etiopską rewoltę to był to normalny, wojskowy zamach stanu– wspominał sam Ryszard Kapuściński.
Polski dziennikarz, który posiadał już ogromne doświadczenie korespondenta wojennego z krajów Afryki i Ameryki Łacińskiej, zrozumiał, że wszystkie przewroty są w zasadzie do siebie podobne i przebiegają dość schematycznie. Kiedy trafił w połowie lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku do Addis Abeby, stolicy Etiopii, spotkał się po raz kolejny z podobną sytuacją. Dlatego też przez wiele dni nie wiedział, jak napisać nowy reportaż, który nie byłby powieleniem jego wcześniejszych prac. Kapuściński wspominał, że zgromadził wówczas mnóstwo materiału, głównie rozmów ze służbą i współpracownikami obalonego cesarza Hajle Sellasje I, który zmarł w 1975 roku (do dziś nie zostało wyjaśnione czy nie zgon nie był wynikiem zamachu). Naciskany przez Polską Agencję Prasową wciąż nie wysłał do Polski żadnego zdania, ponieważ oczekiwał na przysłowiowy „błysk”, pomysł, który pozwoli mu napisać interesujący materiał o wydarzeniach z Etiopii.
Kapuściński wspominał, jak załamany niemocą przeglądał etiopskie czasopisma i zgromadzone fotografie, wpadł na pomysł napisania Cesarza:
Na jednym ze zdjęć cesarz siedzi na tronie z małym pieskiem na kolanach. Wtedy mi się przypomniało, że Hajleselassie rzeczywiście miał takiego pieska, z którym wszędzie się pokazywał. I wtedy sobie pomyślałem, że nie ja to mówię, tylko jeden ze sług cesarza: »To jest mały piesek rasy japońskiej, nazywa się Lulu«. Kiedy miałem to jedno najprostsze zdanie, to wiedziałem, że będę miał książkę. Miałem mnóstwo relacji. Cały problem był w selekcji, strukturze.
Reporter z wielkim zapałem przystąpił do pracy. Postanowił, że Cesarz będzie miał nowatorską formę, w całości będzie składał się z wypowiedzi poddanych Hajle Sellasje. Kapuściński napisał dwa pierwsze fragmenty, po których w redakcji „Kultury”, które publikowała je później na przełomie lat 1978-1979, szybko doczytano się aluzji do sytuacji politycznej PRL za czasów Edwarda Gierka.
Kapuściński celowo nakierował swój tekst w tym kierunku, ponieważ zależało mu na tym, żeby to była książka o mechanizmach władzy dyktatorskiej. I żeby to była książka o tym, jak udział we władzy demoralizuje, deprawuje i wykrzywia, jak sam później mówił.
Kapuściński zdawał sobie sprawę, że cenzura nie mogła mu zabronić napisania Cesarza po tym, jak zezwoliła na publikację jego pierwszych fragmentów, z których nie wynikało jeszcze do końca, o czym ten reportaż tak naprawdę będzie. Książka okazała się wielkim hitem, kiedy w 1978 roku nakładem wydawnictwa Czytelnik pojawiła się na półkach polskich księgarń.
W 1983 roku opublikowano Cesarza w Wielkiej Brytanii, gdzie szybko trafiła na szczyt listy bestsellerów dystansując między innymi Imię Róży Umberto Eco. W tymże roku dzieło Kapuścińskiego otrzymało prestiżową nagrodę książki roku według „Sunday Times”. Prasa brytyjska porównywała wówczas Kapuścińskiego do takich znakomitości jak m.in. Alberta Camusa, Trumana Capote, Egona Kischa, Gabriela Garcii Marqueza, Franza Kafki czy Woltera.
„Cesarz” a proza reportażowa
Dzieło Ryszarda Kapuścińskiego zaliczane jest dziś do klasyki gatunku, jakim jest proza reportażowa. Łatwo się domyślić, iż gatunek ten powstał z połączenia prozy fabularnej i reportażu. Kiedy jednak się narodził?
Początków literatury faktu, bo takie określenie też jest stosowane, możemy doszukiwać się we Francji początku XIX wieku, kiedy zaczęły powstawać pierwsze powieści naturalistyczne. Wówczas pisarze za cel stawiali sobie przeniesienie na papier, najwierniej jak to możliwe, wszystkiego, co udało im się zaobserwować w danym miejscu. O naturystach wspomina Melchior Wańkowicz, czołowy teoretyk, ale i przedstawiciel, polskiej szkoły reportażu:
Flaubert z powodu Salambo podróżował do Algierii, obserwacje Zoli na lokomotywie, w stalowniach, w halach i dzielnicach biedy są znane z biografii i w każdej linijce jego dzieł rozpoznawalne. Każdy pisarz, także nierealista, potrzebuje studiów środowiska, a każde studium środowiska jest reportażem.
W ten sposób narodził się reportaż literacki, którego poetyka i styl wywodziła się bezpośrednio z noweli. Jak pisze Kazimierz Wolny-Zmorzyński, jeden z głównych teoretyków reportażu w Polsce: Cechuje go, podobnie jak nowelę, m.in. zwięzłość i jednowątkowość akcji, prostota i przejrzystość fabuły, dramatyczność opowieści, mała liczba bohaterów, motywacja przyczynowo-skutkowa, częste przeciwstawianie zdarzeń, efektowne zakończenie. Francuskie słowo nouvelle oznacza także nowinę, a głównym zadaniem reportażu jest przecież przedstawianie i opisywanie nowin w taki sposób, by wywarły jak największe wrażenie na odbiorcy.
Dzięki rozwojowi prasy, jaki nastąpił mniej więcej w połowie XX wieku, reportaż literacki, a potem proza reportażowa, wyodrębnił się i usamodzielnił jako odrębny gatunek. Jego podstawową cechą było połączenie autentycznych, niepodważalnych faktów z fikcją, ubarwieniem literackim. Najczęściej utwory tego nurtu przypominały reportaże wzbogacone o warstwę psychologiczną, przemyślenia bohaterów, czy komentarze autora. Po zakończeniu drugiej wojny światowej, reportaże literackie zaczęły ukazywać się w również formie książkowej, a nie jak dotychczas wyłącznie w gazetach. Co ciekawe, proza reportażowa do dziś nie posiada jednej, spójne definicji. Podobnie z resztą jak literatura faktu czy reportaż literacki.
Do czołowych przedstawicieli polskiej prozy reportażowej zalicza się: Hannę Krall, Zofię Nałkowską, Tadeusza Borowskiego, Antoniego Fiedlera, Melchiora Wańkowicza i oczywiście Ryszarda Kapuścińskiego.
Autor Cesarza wymyka się nieco klasyfikacji. Jego styl jest trudny do opisania i „zaszufladkowania”. On sam nazywał swoje utwory po prostu tekstami lub też literaturą niefikcyjną. W Autoportrecie reportera napisał:
Wiedziałem, że to, co piszę - to nowy typ literatury, który nie pasuje do klasycznego reportażu ani do klasycznych opowiadań. Wiedziałem, że to jest inny typ pisarstwa, do którego czytelnik nie jest przygotowany, że on nie będzie tego akceptował, bo każda nowość jest trudna do przyjęcia. Zdawałem sobie sprawę, że muszę cierpliwie czekać.Niektórzy badacze wprost nazywali uprawiany przez autora Cesarza gatunek jako reportaż Kapuścińskiego.
Jakie są wyznaczniki prozy reportażowej? Po pierwsze jest narracja w pierwszej lub trzeciej osobie. Autor Cesarza zawsze pisze o sobie, ponieważ to za bohatera swoich reportaży uważał podróżnika, osobę przyglądającą się opisywanym wydarzeniom z boku, czyli siebie. Tak jest i w Cesarzu. Od pierwszego zdania wiemy, kto jest narratorem: Wieczorami szukałem tych, którzy znali dwór cesarza. Kapuściński nie tylko opisuje miejsca, wydarzenia, sytuacje i osoby, które napotykał na swojej drodze, ale dzieli się z czytelnikiem swoimi przemyśleniami i komentarzami, co czyni go notabene głównym bohaterem dzieła.
Drugą cechą stylu wielkiego polskiego reportera jest subiektywność. Nie ukrywa on przed odbiorcą swojego zdania, nie stara się za wszelką cenę pozostać bezstronny, ponieważ to on jest na miejscu wydarzeń i ma lepszy ogląd sytuacji. W Cesarzu łatwo zauważyć z którą frakcją sympatyzował Kapuściński:
Za rządowe pieniądze dygnitarze budowali sobie pałace, kupowali majątki, jeździli za granicę. Największe bogactwa nagromadził cesarz. W miarę jak przybywało mu lat, rosła jego pazerność, jego starcza, żałosna zachłanność. Można by o tym mówić ze smutkiem i pobłażliwością, gdyby nie fakt, że H.S. zabierał z kasy państwowej miliony dokonując – on i jego ludzie – tych drapieżnych zabiegów pośród cmentarzy umarłych z głodu ludzi, cmentarzy widocznych z okien pałacu.Nie ma wątpliwości, że był przeciwnikiem cesarza.
Po trzecie – autentyczność opisywanych wydarzeń. W Cesarzu mamy do czynienia w tym zakresie niejako z dwiema płaszczyznami: nieweryfikowalne informacje pochodzące od służących o tym, co widzieli w pałacu, a także niepodważalne fakty historyczne. Pierwsze z nich służą do budowy wizerunku cesarza, natomiast drugie stanowią oś, podstawę, na której zbudowana jest cała fabuła. Jeśli chodzi o fakty historyczne, to można wymienić: koronację Hajle Sellasje na cesarza w 1930 roku, pierwsza konferencja szefów państw Afryki z 1963 roku, nieudany pucz z 1960, czy rewolucja roku 1974.
Czwartą zasadniczą cechą prozy reportażowej jest zwarta i jednowątkowa fabuła. W Cesarzu niemal każde zdanie podporządkowane jest zarysowaniu wizerunku Hajle Sellasje, jego niekompetencji, a także narastającemu niezadowoleniu społecznemu, które ostatecznie prowadzi do jego upadku. W książce właściwie brak jest ekspozycji. Autor zapowiada, że przeprowadził szereg rozmów z ludźmi cesarza, a następnie prezentuje kilka z nich. Czytelnik ze słów służących sam szybko orientuje się o czym jest Cesarz.
Jednak za największy atut dzieł Kapuścińśkie badacze zgodnie uznają ich literackość. Pisze o tym na przykład Beata Nowicka w pracy Magiczne dziennikarstwo. Ryszard Kapuściński w oczach krytyków:
Uważam, że książki tego autora są czystą literaturą, choć jednocześnie nie tracą nic ze swej tkanki reporterskiej. Tak spójne połączenie tych dwóch - zdawałoby się - odrębnych światów jest jedną z wielu nieprzeniknionych zagadek, jakie skrywa w sobie to pisarstwo. (…) absolutnie nie można zgodzić się z tym, że Ryszard Kapuściński przekroczył granicę między dziennikarstwem a literaturą. On ją unieważnił!
Cytaty
A pan przecież zna prawo kultury – że dwie cywilizacje nie potrafią się dobrze poznać i zrozumieć.
Bez tej umiejętności czekania, cierpliwej, a nawet pokornej zgody na to, że szansa może pojawić się dopiero po latach, nie ma polityka.
Całą noc w Addis Abebie szczekają psy, jest to psie miasto, pełne psów rasowych i zdziczałych, skołtunionych, zjadanych przez robactwo i malarię.
Człowiek jest z natury istotą złą, której potępieńczą rozkosz sprawia uleganie pokusom, a zwłaszcza pokusie nieposłuszeństwa, posiadania i rozpusty. Dwie żądze plenią się bowiem w duszy człowieka – żądza agresji i żądza kłamstwa. Jeżeli nie pozwolić mu, żeby krzywdził innych, będzie sobie samemu zadawał krzywdę, jeżeli nie napotka nikogo, aby go okłamać, sam siebie w myślach okłamie.
Dowcip to niebezpieczna forma opozycji.
Filozofia Amharów jest pesymistyczna, smutna, dlatego ich spojrzenia są smutne, a przy tym czujne i wypatrujące, twarze mają poważne, rysy napięte, rzadko zdobywają się na uśmiech.
Jak to się miesza – czasy, miejsca, świat rozsypany na kawałki, nie do zlepienia. Tylko wspomnienia, to jedyne, co ocalało, jedyne, co pozostaje z życia.
Jeśli dobrze się wwąchać, to wszędzie śmierdzi.
Jeśli rewolucja jest dobra dla ludu, jestem za rewolucją.
Jeżeli ktoś idąc z orężem w ręku wysunie się o krok przed historię, musi zginąć.
Korupcja plami honor munduru.
Lud bowiem nigdy nie burzy się z powodu, że dźwiga ciężki wór, nigdy nie burzy się z powodu wyzysku, ponieważ nie zna on życia bez wyzysku, nie wie, że ono istnieje, a jakże można pożądać czegoś, czego nie ma w naszym wyobrażeniu? Lud wzburzy się dopiero wtedy, kiedy nagle, jednym ruchem ktoś spróbuje wrzucić mu na plecy drugi wór. Chłop wtedy nie wytrzyma, padnie twarzą w błoto, ale zerwie się i chwyci siekierę. I to, łaskawco, chwyci siekierę nie dlatego, żeby już żadną siłą nie mógł dźwignąć owego drugiego wora, nie, on by go dźwignął! Chłop zerwie się, ponieważ odczuwa to tak, że chcąc nagle i jakby cichcem wrzucić mu drugi wór na plecy, próbowałeś go oszukać, potraktowałeś go jako bezmyślne zwierzę, podeptałeś resztkę jego zdeptanej godności biorąc go za durnia, który nic nie widzi, nie czuje, nie rozumie. Człowiek chwyta za siekierę nie w obronie swojej kieszeni, tylko swojego człowieczeństwa (...).
Pan nasz z takiego wychodził założenia, że nawet najbardziej lojalnej prasy nie należy dawać w nadmiarze, gdyż może z tego wytworzyć się nawyk czytania, a potem już krok tylko do nawyku myślenia, a wiadomo, jakie to powoduje niewygody, utrapienia, kłopoty i zmartwienia. Bo powiedzmy, coś może być lojalnie napisane, ale zostanie nielojalnie odczytane, ktoś zacznie czytać rzecz lojalną, a zechce później nielojalnej (...).
Podejrzliwość w stosunku do wszystkich jest mecząca, trzeba komuś ufać, bo trzeba przy kimś odpocząć.
Przed podejrzeniem nie ma ratunku! Każde zachowanie, każde działanie tylko pogłębia podejrzenie, pogrąża nas coraz bardziej.
Przychodzą takie momenty, kiedy najmniejsze zdarzenie, ot, drobiazg zupełny, głupstwo byle jakie, wywoła rewolucję i rozpęta wojnę.
Środowisko takich korespondentów penetrujących najdalsze zakamarki świata składa się z ludzi cynicznych i twardych, którzy wszystko widzieli, wszystko przeżyli, którzy, żeby wykonywać swój zawód, muszą ciągle walczyć z tysiącem przeszkód, o jakich większość ludzi ma blade pojęcie, i dlatego niczym nie potrafią przejąć się ani wzruszyć.
Tron dodaje godności, ale tylko przez kontrast z otaczającą go pokorą, to pokorność podwładnych stwarza potęgę tronu i nadaje jej sens, bez niej tron jest tylko dekoracją, niewygodnym fotelem o wytartym pluszu i pokrzywionych sprężynach.
W polityce nerwy są oznaką słabości, która stanowi zachętę dla przeciwników i ośmiela podwładnych do pokątnego dowcipkowania.
Władza rodzi pieniądz, tak było od początku świata.
Władza to jest pewna umowność oparta na ustalonych regułach.
Wszyscy ludzie cesarza są właśnie tacy – na kolanach i z nożem. Na szczytach nigdy nie jest ciepło. Wieją lodowate wichry, każdy stoi skulony i musi pilnować się, żeby sąsiad nie strącił go w przepaść.
Żaden pałac nie runie sam z siebie.
Biografia Ryszarda Kapuścińskiego
Urodziłem się na Polesiu. Jestem w ogóle wykorzenionym człowiekiem. Z mojego rodzinnego miasteczka, Pińska, rozpocząłem wędrówkę. Jako dziecko wędrowałem całą wojnę. Ciągle uciekaliśmy: najpierw z Pińska na stronę niemiecką, a potem przed Niemcami. Zacząłem moje wędrowanie, mając lat siedem, i wędruję do dnia dzisiejszego– takie słowa możemy przeczytać w Autoportrecie reportera Ryszarda Kapuścińskiego.
Jeden z najwybitniejszych polskich dziennikarzy i reportażystów urodził się 4 marca 1932 roku w Pińsku na Polesiu (dziś miejscowość ta znajduje się na terytorium Białorusi). Dorastał w biednej, aczkolwiek wykształconej rodzinie, w miejscowości, która przypominała tygiel kulturowy. Jego dzieciństwo zostało zdominowane przez drugą wojnę światową. To bez wątpienia trudne doświadczenie odcisnęło wielkie piętno na całym jego życiu, co przyznawał we wspomnianym już Autoportrecie reportera:
Bardzo lubię tamten świat, i Afryki, i Ameryki Łacińskiej, i Azji. Dobrze się tam czuję. Sam jestem z Polesia, takiej bardzo dziwnej społeczności, która już nie istnieje, zniknęła. To była taka przedwojenna Afryka Polski, ci, którzy wyprawiali się na Polesie, pisali o tym książki. I moja literatura pisana jest w zasadzie w formule antropologicznej. Więc odczuwam jakieś wewnętrzne pokrewieństwo z tamtym światem, dobrze się w nim czuję, wiele z przypadłości trapiących jego mieszkańców znam z własnego życia. Gdy widzę, że chodzą bez butów, wiem, co to znaczy, bo też chodziłem bez butów; oni nie mają co do garnka włożyć, a ja pamiętam, że, bywało, również chodziłem głodny; mieszkają w strasznych warunkach, ja też mam to doświadczenie za sobą. (…) Lubię mieszkać na wsiach, lubię tych ludzi, bo są bardzo prości, gościnni, bardzo serdeczni.
Zanim jednak został światowej sławy reporterem, studiował w latach 1952-1956 historię na Uniwersytecie Warszawskim. Zanim podjął naukę na uczelni wyższej już współpracował ze „Sztandarem Młodych” jako początkujący dziennikarz. To właśnie tam nabrał koniecznego w zawodzie doświadczenia. Redakcja gazety szybko poznała się na jego talencie reporterskim. W nagrodę za tekst To też jest prawda o Nowej Hucie z 1955 roku otrzymał nawet nagrodę Złotego Krzyża Zasługi. Wkrótce po tym redakcja wysłała go w dwie wielkie podróże: do Indii i Chin. Z tej drugiej powrócił przedwcześnie, ponieważ w kraju okazało się, że redakcja „Sztandaru Młodych” została rozwiązana ze względów politycznych w 1956 roku.
Kapuściński zrezygnował ze współpracy z dziennikiem i szybko znalazł zatrudnienie w konkurencyjnej „Polityce”, gdzie pełnił funkcję dyrektora działu krajowego. W tym czasie dziennikarz dużo jeździł po Polsce, a jego reportaże opisujące te podróże przyniosły mu dużą popularność. Współpraca z „Polityką” umożliwiła mu również odbycie pierwszej podróży do Afryki.
W 1958 roku Kapuściński wyruszył do Konga, gdzie właśnie trwała krwawa wojna domowa. Pobyt w Afryce był przełomowym momentem w twórczości reporterskiej autora Cesarza. Jego szczególne zainteresowaniem cieszyły się państwa i państewka, które po dekadach spędzonych pod jarzmem kolonialistów odzyskiwały niepodległość i na nowo kształtowały własny ustrój.
Debiut książkowy Kapuścińskiego miał miejsce w 1962 roku. Wówczas nakładem wydawnictwa Czytelnik ukazał się zbiór reportaży Busz po polsku. Jak mówi sam tytuł, wszystkie dotyczyły do krajowego „podwórka”. Jednak data ta ma wielkie znaczenie dla życiorysu pisarza z innego względu. W 1962 roku Kapuściński ponownie wyjechał do Afryki, lecz tym razem spędził tam aż sześć lat jako korespondent PAP. Przez ten czas polski reporter był naocznym świadkiem wielkich zmian, jakie zachodziły na czarnym lądzie. Obserwował powstawanie nowych państw, obalanie starych reżimów i oczywiście zaciekłe wojny pomiędzy zwolennikami różnych opcji. Cechował go niesłychany instynkt reporterski. Doskonale odnajdywał się w każdej sytuacji, zawsze był tam, gdzie być powinien i rozmawiał z odpowiednimi ludźmi.
Maciej Skórczewski w tekście Życiorys Ryszarda Kapuścińskiego pisze:
Powstała nawet pewna anegdota, w której to pracownicy pewnego przedstawicielstwa dyplomatycznego opowiadali z podziwem, jak to Kapuściński przyjechał i po czterech dniach kręcenia się po mieście wiedział lepiej, co się tam działo niż oni, którzy byli tam od dawna. Był wszędzie tam, gdzie inni bali się być.W 1968 roku musiał wracać do Polski ze względów zdrowotnych (malaryczne zapalenie opon mózgowych i gruźlica).
W tym samym roku opublikował Kirgiz schodzi z konia, zbiór reportaży z podróży na Kaukaz. W 1970 roku opublikował kolejne dzieło Dlaczego zginął Karl von Spreti, opowiadającego o kulisach krwawego zamachu na niemieckiego dyplomatę w Gwatemali (na przełomie lat sześćdziesiątych i osiemdziesiątych Kapuściński relacjonował dla PAP wydarzenia toczące się Ameryce Łacińskiej). Pięć lat później ukazał się zbiór Chrystus z karabinem na ramieniu, w którym zgromadzone zostały reportaże napisane w Ameryce Południowej i na Bliskim Wschodzie. Kolejne publikacje Kapuścińskiego to: Jeszcze dzień życia (z 1976 roku), Wojna futbolowa (z 1978 roku).
Również w 1978 roku ukazało się najsłynniejsze dzieło wielkiego reportera – Cesarz. Utwór przyniósł Kapuścińskiemu międzynarodowy rozgłos i został przetłumaczony na blisko trzydzieści języków. Cesarz swoją popularność zawdzięczał temu, że w ówczesnych czasach odczytywany był w sposób paraboliczny. Wielu czytelników dopatrywało się podobieństw pomiędzy wydarzeniami opisanymi w książce a tym, co działo się w Europie Wschodniej i Środkowej.
Kolejnym ważnym dziełem w dorobku Kapuścińskiego był Szachinszach z 1982 roku, poświęcony sytuacji politycznej Iranu za panowania szacha Mahomeda Rezy Pahlaviego. Dekada lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku była okresem odpoczynku reportera. Wówczas nastąpił nieoczekiwany zwrot w jego twórczości. Kapuściński powrócił do swojej pierwszej miłości, czyli poezji. W 1986 roku opublikował tomik wierszy Notes, a cztery lata później Lapidarium, będący specyficznym zbiorem aforyzmów i mądrości.
O tym, że to jednak reportaże były jego największą życiową pasją świadczy wydane w 1993 roku Imperium – efekt podróży po krajach byłego Związku Radzieckiego. Pięć lat później ukazał się Heban o tematyce afrykańskiej. Ostatnim cyklem reportaży Kapuścińskiego były Podróże z Herodotem z 2004 roku. W 2006 roku zdążył wydać jeszcze dwa tomiki poezji: Prawa natury i Ten inny.
Ryszard Kapuściński zmarł 23 stycznia 2007 roku w Warszawie.
Twórczość Ryszarda Kapuścińskiego:
1962 – Busz po polsku
1963 – Czarne gwiazdy
1968 – Kirgiz schodzi z konia
1969 – Gdyby cała Afryka…
1970 – Dlaczego zginął Karl von Spreti
1975 – Chrystus z karabinem na ramieniu
1976 – Jeszcze dzień życia
1978 – Cesarz
1978 – Wojna futbolowa
1982 – Szachinszach
1983 – Zaproszenie do Gruzji
1986 – Notes (poezja)
1990 – Lapidarium (aforyzmy)
1993 – Imperium
1995 – Lapidarium II
1997 – Lapidarium III
1998 – Heban
2000 – Lapidarium IV
2000 – Z Afryki
2002 – Lapidarium V
2003 – Autoportret reportera
2004 – Podróże z Herodotem
2006 – Ten Inny (poezja)
2006 – Prawa natury (poezja)