klp.plWiadomości wstępne
Jarosław Iwaszkiewicz to jeden z ważniejszych twórców literatury polskiej XX wieku. Zaczynał swoją drogę literacką jako jeden z pięciu głównych członków grupy Skamander. Iwaszkiewicz to twórca wszechstronny – był poetą, prozaikiem, dramatopisarzem, zajmował się również tłumaczeniami. Współpracował z wieloma czasopismami, był redaktorem, pisał eseje oraz recenzje. Jego dorobek artystyczny obejmuje wiele opasłych tomów.
Rozwój poetycki Iwaszkiewicza naznaczony jest swoistą naprzemiennością i kontrastowością. W zależności od okresu można ją zaliczyć do skrajnego estetyzmu lub współczesnej wersji klasycyzmu. W jego wierszach niepomiernie panuje kult sztuki, mnóstwo w niej odwołań zarówno do kultury zachodnioeuropejskiej, jak i bizantyjskiej. Wiele w niej gry z konwencją, ale zawsze priorytetem pozostaje poszukiwanie piękna, w klasycznym tego słowa znaczeniu.
Jarosław Iwaszkiewicz urodził się w 1894 roku w Kalniku na Ukrainie. Był poetą, prozaikiem, dramaturgiem, eseistą i tłumaczem. Rodzina Iwaszkiewicza, związana więzami pokrewieństwa i stylem życia z kresowym ziemiaństwem, pozbawiona była własnego majątku. Nad jej sytuacją zaciążyły represje za udział w powstaniu styczniowym, jakie dotknęły ojca poety. Po jego śmierci w roku 1902 rodzina wyjechała na kilka lat do Warszawy, później Iwaszkiewicz powrócił na Ukrainę. Nawiązał przyjaźń z kompozytorem K. Szymanowskim; rozpoczął studia prawnicze i muzyczne w Kijowie. Debiutował w roku 1915 sonetem Lilith.
Od roku 1918 związał się w Warszawie z grupą skupioną wokół pisma „Pro Arte et Studio”. Był jednym z członków grupy poetyckiej Skamander, do której należeli także Antoni Słonimski, Jan Lechoń, Julian Tuwim oraz Kazimierz Wierzyński.
W 1919 pojawił się jego pierwszy tom poetycki Oktostychy. Ożenił się z Anną Lilpop, córką zamożnego przemysłowca, która przez całe swoje życie związana była z literaturą w dwojaki sposób - jako tłumaczka i autorka szkiców poświęconych literaturze i muzyce, a także jako osoba obdarzona wyjątkową wrażliwością literacką i muzyczną, posiadająca zdolność inspirowania twórców, z którymi była zaprzyjaźniona.
W 1928 roku Iwaszkiewicz zamieszkał w Podkowie Leśnej w domu nazwanym Stawiskiem, gdzie obecnie mieści się muzeum im. Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów.
Na początku lat 30. pełnił funkcję sekretarza poselstwa polskiego w Danii, a następnie Belgii. Wiele podróżował, m.in. do Włoch i Francji.
Podczas wojny mieszkał z żoną w Stawisku, gdzie prowadzili dom otwarty dla artystów.
W 1945 roku został redaktorem tygodnika „Nowiny Literackie”; a dziesięć lat później objął redakcję „Twórczości”. Funkcję tę sprawował do śmierci. Zmarł w roku 1980 w Warszawie.
Poezja Jarosława Iwaszkiewicza była dla niego zawsze obszarem klasycznie pojmowanego piękna, jednak wraz z rozwojem swojej twórczości poszukiwał go na innych płaszczyznach. Do charakterystycznych i najtrwalszych cech jego poezji należą: silna wrażliwość zmysłowa, która pozwalała poecie z zaskakującą intensywnością oddawać urodę świata, kult sztuki oraz jasna świadomość nieosiągalności szczęścia. Ważnym elementem jego twórczości bez względu na etap jej rozwoju wydaje się swoiście pojmowane decorum, które nie pozwoliło mu w żadnym miejscu na przekroczenie granic anachronicznego dziś pojęcia „dobrego smaku”.
Jarosław Iwaszkiewicz rozpoczynał swoją drogę poetycką jako jeden z członków sławnej grupy Skamander. Jego poezja była osadzona w szerokim kontekście kulturowym, poeta sięgał do kultury wschodniochrześcijańskiej. W swojej twórczości wykorzystywał wiedzę literacko-filozoficzną. Wiele z jego wierszy charakteryzowało się swoistą „prywatnością” – skierowane do wąskiego grona odbiorców, cechowały się przewagą poufałości nad konwencją. W jego poezji odnajdziemy elementy parnasizmu, ekspresjonizmu introwertycznego oraz kunsztownej wynalazczości.
Debiutancki tomik Iwaszkiewicza pt. „Oktostychy” ukazał się w roku 1919 i jest oceniany jako zbiór niezwykły, oryginalny na tle ówczesnej poezji polskiej. Do wyróżniających go cech należy: skrajnie artystowska postawa podmiotu, wrażliwość na kolor i światło, malarskość, wirtuozeria w ukształtowaniu formalnym, bogactwo wyszukanych stylizacji, specyficzna „dominanta rezygnacji”, która skłania do kontemplacji sztuki i piękna, będącej jedynym lekarstwem na tragizm ludzkiego losu. U Iwaszkiewicza miejsce Tuwimowskiej codzienności zajęło upojenie sztuką, a żywiołowa radość życia została zamienił na poszukiwanie wyrafinowanego piękna. Nierzeczywisty świat „Oktostychów”, który poeta wyczarował z subtelnych, zmysłowych doznań, istnieje po to, by zachwycać. Patronem tego tomu był wyrafinowany esteta-egotyk Oskar Wilde. „Oktostychy” przyniosły również zdobycze techniczno-poetyckie. Iwaszkiewicz skodyfikował, pojawiający się dotąd sporadycznie w literaturze polskiej, nowy gatunek wiersza-strofy, zwany oktostychem. Oktostych to ośmiowers składający się zazwyczaj z czterech dystychów. Pisząc „Uty” poeta podejmuje próbę przeniesienia japońskiego gatunku lirycznego na grunt polski.
W następnych wydanych tomach, które zresztą prawdopodobnie były pisane w tym samym czasie co „Oktostychy”, poeta zbliża się do prądów nowatorskich. W wydanych w 1922 roku „Dionizjach” Iwaszkiewicz dał oryginalną wersję polskiego ekspresjonizmu. Ten tom miał z pewnością dwóch patronów: francuskiego poetę - Arthura Rimbauda oraz bóstwo skamandrytów – Dionizosa. Tom charakteryzuje się strukturą dysonansową, która manifestuje się na wielu poziomach: leksyki, wersyfikacji, składni, ukształtowania świata przedstawionego. Dysonansowością charakteryzują się również wybór poetyckich konwencji oraz psychika ewokowana przez wiersze zbioru, w której krzyżują się biegunowe nastroje i wzruszenia. W tym tomie estetyczny dystans wobec świata przemienił się w wielorako odczuwane uzależnienie, które zostało wyrażone dynamicznej, hałaśliwej dykcji poetyckiej, w sposób zmysłowy opisującej świat, jednak już pozbawionej chłodnego dystansu.
„Pojawiające się w <> motywy śmierci skojarzonej z miłosnym spełnieniem, metafizycznej tajemnicy ukrytej w doznaniach codzienności, związku z materią i tęsknoty do transcendencji, upojenia światem i wiecznego niepokoju stanął się stałymi tematami poezji (a także i prozy) Iwaszkiewicza.” (Kaniewska, 390)
„Kasydy zakończone siedmioma wierszami” to tom prozy poetyckiej, podobnie jak „Dionizje”, inspirowany twórczością Rimbauda. Zbiór ten charakteryzuje się śmiałością wizyjnej wyobraźni, która została połączona z daleko posuniętą „telegraficznością” składni. Natomiast realia zaczerpnięte z życia codziennego poeta zestawił z postawą filozoficzną bliską panteizmowi.
Teraz poezja Iwaszkiewicza zaczęła powoli zmierzać ku klasycyzmowi, który można odnaleźć choćby w tomie „Lato 1932”. W tym cyklu wierszy poeta ukazuje świat wewnętrznych niepokojów i metafizycznego lęku. Natomiast „Inne życie” przyniosło głównie poezję kultury, w której wielkie dzieła malarskie zostały przetłumaczone na język poetycki. W latach trzydziestych poeta zmierza ku sferze sacrum, w której mieści się nie tylko rozmaicie pojmowany Bóg, ale również ludzkie życie i piękno. W Poezji Iwaszkiewicza dostrzegalne są dwie tendencje: z jednej strony droga „sprawdzanie języka”, która zaprowadziła go ku klasycznej prostocie przekazu, z drugiej poszerzanie poetyckiego uniwersum:
„od parnasistowskiego inkluzu i egotyzmu ku wyjściu ku światu, określanego z jednej strony przez materię, cielesność, żywiołowość i zmysłowość, z drugiej zaś strony przez głęboko skryty metafizyczny ład, duchowa istotę rzeczywistości.” (Kaniewska, 391)
Iwaszkiewicz był również jednym z twórców, którzy dali poetycki wyraz przeżyciu wojny. Taki charakter ma cykl „Plejady”, wydany w tomie „Warkocz jesienny”. Odwołania do rzeczywistości okupacyjnej są tu rzadsze i bardziej odległe niż w np. w poezji Staffa. Refleksja wojenna prowadzi Iwaszkiewicza do wniosków natury filozoficznej, a przede wszystkim egzystencjalnej. Cykl pięciu wierszy o charakterze osobistego lirycznego wyznania opowiada o przemijaniu i daremności wszelkich ludzkich wysiłków. Dostrzegalna jest w nich wręcz stoicka postawa pogodzenia z konieczną i nieuchronną śmiercią. Rysuje się tu kontrast między przemijalnością ludzkiego życia, a pięknem i bogactwem natury. W ten sposób poeta potwierdza swoje filozoficzne przekonanie o paradoksalnym wymiarze życia człowieka. Uczucie smutku i tęsknoty zostało tu podkreślone przez klasyczną formę wiersza, ujętego w regularny trzynastozgłoskowiec.
Po tomach przejściowych: „Warkoczu jesiennym”(1954) oraz „Ciemnych ścieżkach”(1957), decydujący zwrot w twórczości Iwaszkiewicza przyniósł zbiór „Jutro żniwa”, który zapoczątkował, kontynuowany przez tomy „Krągły rok”(1967), „Xsenie i elegie”(1970), „Śpiewnik włoski” (1974), renesans jego poezji. Odtąd posługując się nowoczesnym, ascetycznym językiem, poruszała ona w przejmujący sposób temat przemijalności ludzkiego życia i jego wartości w perspektywie śmierci.
Szczytowym osiągnięciem w twórczości poetyckiej Iwaszkiewicza okazał się tom „Mapa pogody”. Zbiór ten ma kluczowe znaczenie dla całokształtu dorobku lirycznego poety, gdyż w jego przestrzeni łączą się wszystkie źródła, z których przez sześćdziesiąt lat czerpał autor „Dionizji”, źródła, które skupiają się w dwóch zasadniczych nurtach: rzymskim i bizantyjskim. Poeta powrócił tu do bogactwa środków wyrazu, do szerokich perspektyw historyczno-kulturowych. W „Mapie pogody” Iwaszkiewicz doprowadził do syntezując tradycje Bizancjum i Rzymu, uzyskał jednorodny kształt wierszy, co otrzymało szczególny wyraz na poziomi leksyki.
Poeta poza działalnością w ramach grupy Skamander, współpracował z wieloma innymi środowiskami literackimi. W latach 1919-1920 był w zespole redakcyjnym „Zdroju”, 1920-1922 redagował w „Kurierze Polskim” dział „Sztuka”. Wiersze, prozę i recenzje publikował w „Kurierze Lwowskim” (1921-1922) i „Tygodniku Ilustrowanym” (od 1922). W następnych latach swoje utwory ogłaszał w „Wiadomościach Literackich” (1924-1939), „Pologne Littéraire” (1926-1935), „Muzyce” (1926-1937 z przerwami), „Pamiętniku Warszawskim” (1929-1931), „Gazecie Polskiej” (1934-1938) oraz „Ateneum” (1938-1939).
Po II wojnie światowej, w latach 1945-1946 był redaktorem naczelnym poznańskiego dwutygodnika „Życie Literackie”, następnie między 1947 a 1948 - redaktorem tygodnika „Nowiny literackie”. Publikował w „Odrodzeniu” (1945-1949), „Przekroju” (1945-1954) oraz „Kuźnicy” (1946-1949), później również w „Nowej Kulturze” (1950-1956) i „Przeglądzie Kulturalnym” (1952-1954). W latach 1952, 1954 i 1970 otrzymał Państwową Nagrodę Artystyczną I stopnia. Od lutego 1955 do śmierci był redaktorem miesięcznika „Twórczość”. W latach 1955-1979 publikował cotygodniowe felietony w „Życiu Warszawy” pod tytułem „Rozmowy o książkach”.
Tomiki poetyckie:
1919 „Oktostychy
1922 „Dionizje”
1925 „Kasydy zakończone siedmioma wierszami”
1929 „Księga dnia i nocy”
1931 „Powrót do Europy”
1933 „Lato 1932”
1938 „Inne życie”
1948 „Ody olimpijskie”
1954 „Warkocz jesieni”
1957 „Ciemne ścieżki”
1963 „Jutro żniwa”
1967 „Krągły rok”
1970 „Xenie i elegie”
1774 „Śpiewnik włoski”
1977„Mapa pogody”
1980 „Muzyka wieczorem”
Twórczość prozatorska
W twórczości prozatorskiej Iwaszkiewicza widać wpływy tradycji latyńskiej i wschodniej. To najbardziej znanych powieści pisarza należą Czerwone tarcze (1934) – nacechowana pesymistycznie powieść historiozoficzna oraz saga Sława i chwała (1956-1962).
Mistrzostwo osiągnął w formach krótkich – w szczególności w opowiadaniach: Panny z Wilka, Brzezina (1933) oraz Młyn nad Utratą (1936). Pojawiają się w nich: realistyczny opis tła, skomplikowane stany emocjonalne postaci oraz nastrojowość.
Podczas wojny powstają opowiadania Bitwa na równinie Sedgemoor oraz Matka Joanna od Aniołów (1946).
Twórczość dramatyczna
Twórczość dramatyczna była dość znaczącą dziedziną działalności Iwaszkiewicza.Ten wszechstronny literat był od młodości związany z teatrem: występował na scenie teatru Stanisławy Wysockiej w Kijowie, epizodycznie współpracował z Osterwą, natomiast po wojnnie pracował jako kierownik literacki Teatru Polskiego w Warszawie. Szerszej publiczności są znane głównie dramaty z lat trzydziestych: „Lato w Nohant”, „Maskarada” oraz powojenne „Wesele pana Balzaca”. Do ważniejszych należą wcześniejsze sztuki: „Kwidam” oraz „Kochankowie z Werony”.
Iwaszkiewicza jako dramaturg koncentruje się głównie wokół motywów artystycznych zaczerpniętych z literatury (Szekspir), biografii wielkich twórców (Chopina, Balzaca). Poza tym Iwaszkiewicz pisał również dramaty o tematyce współczesnej, te jednak należą do słabszych.
Twórczość przekładowa
Iwaszkiewicz jako tłumacz zajmował się głównie pisarzami francuskimi takimi, jak Arthur Rimbaude, Paul Claudel, i innymi. Przełożył „Hamleta” oraz „Romea i Julię” Szekspira. Poza tym tłumaczył Tołstoja i Czechowa Andersena oraz Kierkegaarda.
SKAMENDER grupa poetycka założona w roku 1918 przez Juliana Tuwima, Antoniego Słonimskiego, Jarosława Iwaszkiewicza, Kazimierza Wierzyńskiego oraz Jana Lechonia. Wzorem dla skamandrytów była w pierwszej kolejności twórczość Leopolda Staffa.
Nazwa grupy pochodzi od mitologicznej rzeki opływającej Troję. Jednocześnie jednak zawarta jest w niej aluzja do słynnego zdania z Akropolis Stanisława Wyspiańskiego: "Skamander połyska, wiślaną świetląc się falą". Pomimo bardzo silnego utrwalenia się w ogólnej świadomości funkcjonowania poetów Skamandra jako grupy Michał Głowiński sformułował sąd, że Skamandryci to grupa sytuacyjna, czyli taka, której głównym spoiwem jest rzeczywistość pozaliteracka (wspólna działalność kabaretowa, odczyty i działalność Pod Picadorem, stolik na półpiętrze w kawiarni Ziemiańskiej, obracanie się w tych samych kręgach towarzyskich).
Do najważniejszych cech grupy należały: bezprogramowość, związana z postulatem wolności, koncepcja poety „słowiarza”, nie wynoszącego się ponad tłum poety-uczestnika,
zachwyt nad życiem (również jego stroną biologiczną) i codziennością, zwrot ku sprawom „szarego” człowieka, wprowadzanie elementów języka potocznego, stosowanie kolokwializmów, neologizmów i wulgaryzmów, żądanie doskonałości artystycznej, nawiązywanie do tradycji i dorobku kulturowego.
Do Polski w latach 50. na konkurs chopinowski zapowiedziała przyjazd królowa holenderska - Elżbieta. Do jej towarzystwa wytypowano Iwaszkiewicza. Oprowadzając królową po Warszawie weszli do kościoła, Iwaszkiewicz przeżegnał się. Na to królowa:
- Nie wiedziałam, że jest pan wierzący...
- Jestem wierzący lecz niepraktykujący.
- Myślałam, że jest pan komunistą...
- Jestem praktykującym lecz niewierzącym.
Podobno historię tę wymyślił Antoni Słonimski, aby zrobić Iwaszkiewiczowi na złość.
„Powrót” to wiersz Jarosława Iwaszkiewicza, pochodzący tomu pt. „Oktostychy”. Poeta dedykował ten utwór Zofii Świerczyńskiej.
Mamy tu do czynienia z liryką bezpośrednią. Podmiot liryczny opisuje swoje przeżycia związane z obcowaniem z konkretnym krajobrazem. Nie manifestuje swojego gramatycznego „ja”, czasowniki w wierszu mają formę bezosobową: „siąść”, „patrzeć”, „spostrzegać”. Wiersz rozpoczyna się tezą:
Wiersz składa się z czterech dystychicznych strof, jest to typowy przykład oktostychu. Utwór został napisany klasycznym trzynastozgłoskowcem ze średniówką po siódmej sylabie. Występują rymy okalające. Temat utworu został wypowiedziany już w tytule. Początkowa teza jest jakby uzasadnieniem dla podejmowanego tematu. Podmiot mówi o powrocie, bo jest on nośnikiem mądrości, wartości, która nie podlega dyskusji. Trzeba sobie jednak zadać pytanie, co to za powrót: do czego, do kogo. Z pierwszego wersetu wiemy, że to powrót po mądrość, choć dwie ostatnie strofy skłaniają do wniosku, że jest to powrót do przeżycia, doznania:
Wiersz ma swój niezwykły tajemniczy urok, ale gdyby nie pierwszy werset wydawałby się tylko sztuką dla sztuki. Jaka mądrość płynie z tego powrotu? Chyba najlepiej oddaje je ciąg epitetów, określających wirydarz: „stary, cichy, wierny”. Ten wiersz jest świadectwem szczególnego szacunku dla wartości stałych, dla piękna klasycznego (w najszerszym tego słowa znaczeniu). Wśród starych, cichych i wiernych rekwizytów człowiek znajduje azyl, w którym może oddać się kontemplacji.
Bibliografia
1. Bogumiła Kaniewska, Jarosław Iwaszkiewicz, w: Dwudziestolecie międzywojenne, pod. red. Anny Skoczek, w serii: „Historia literatury polskiej w dziesięciu tomach”, t.8, Wyd. SMS Bochnia 2004.
2. Jerzy Kwiatkowski, Dwudziestolecie międzywojenne, w serii: „Wielka Historia Literatury Polskiej”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.
3. Tomasz Wroczyński, Literatura polska po 1939 roku, Wyd. 6, WSiP, Warszawa 1998.
Jarosław Iwaszkiewicz to jeden z ważniejszych twórców literatury polskiej XX wieku. Zaczynał swoją drogę literacką jako jeden z pięciu głównych członków grupy Skamander. Iwaszkiewicz to twórca wszechstronny – był poetą, prozaikiem, dramatopisarzem, zajmował się również tłumaczeniami. Współpracował z wieloma czasopismami, był redaktorem, pisał eseje oraz recenzje. Jego dorobek artystyczny obejmuje wiele opasłych tomów.
Rozwój poetycki Iwaszkiewicza naznaczony jest swoistą naprzemiennością i kontrastowością. W zależności od okresu można ją zaliczyć do skrajnego estetyzmu lub współczesnej wersji klasycyzmu. W jego wierszach niepomiernie panuje kult sztuki, mnóstwo w niej odwołań zarówno do kultury zachodnioeuropejskiej, jak i bizantyjskiej. Wiele w niej gry z konwencją, ale zawsze priorytetem pozostaje poszukiwanie piękna, w klasycznym tego słowa znaczeniu.
Życiorys Jarosława Iwaszkiewicza
Jarosław Iwaszkiewicz urodził się w 1894 roku w Kalniku na Ukrainie. Był poetą, prozaikiem, dramaturgiem, eseistą i tłumaczem. Rodzina Iwaszkiewicza, związana więzami pokrewieństwa i stylem życia z kresowym ziemiaństwem, pozbawiona była własnego majątku. Nad jej sytuacją zaciążyły represje za udział w powstaniu styczniowym, jakie dotknęły ojca poety. Po jego śmierci w roku 1902 rodzina wyjechała na kilka lat do Warszawy, później Iwaszkiewicz powrócił na Ukrainę. Nawiązał przyjaźń z kompozytorem K. Szymanowskim; rozpoczął studia prawnicze i muzyczne w Kijowie. Debiutował w roku 1915 sonetem Lilith.
Od roku 1918 związał się w Warszawie z grupą skupioną wokół pisma „Pro Arte et Studio”. Był jednym z członków grupy poetyckiej Skamander, do której należeli także Antoni Słonimski, Jan Lechoń, Julian Tuwim oraz Kazimierz Wierzyński.
W 1919 pojawił się jego pierwszy tom poetycki Oktostychy. Ożenił się z Anną Lilpop, córką zamożnego przemysłowca, która przez całe swoje życie związana była z literaturą w dwojaki sposób - jako tłumaczka i autorka szkiców poświęconych literaturze i muzyce, a także jako osoba obdarzona wyjątkową wrażliwością literacką i muzyczną, posiadająca zdolność inspirowania twórców, z którymi była zaprzyjaźniona.
W 1928 roku Iwaszkiewicz zamieszkał w Podkowie Leśnej w domu nazwanym Stawiskiem, gdzie obecnie mieści się muzeum im. Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów.
Na początku lat 30. pełnił funkcję sekretarza poselstwa polskiego w Danii, a następnie Belgii. Wiele podróżował, m.in. do Włoch i Francji.
Podczas wojny mieszkał z żoną w Stawisku, gdzie prowadzili dom otwarty dla artystów.
W 1945 roku został redaktorem tygodnika „Nowiny Literackie”; a dziesięć lat później objął redakcję „Twórczości”. Funkcję tę sprawował do śmierci. Zmarł w roku 1980 w Warszawie.
Twórczość poetycka
Poezja Jarosława Iwaszkiewicza była dla niego zawsze obszarem klasycznie pojmowanego piękna, jednak wraz z rozwojem swojej twórczości poszukiwał go na innych płaszczyznach. Do charakterystycznych i najtrwalszych cech jego poezji należą: silna wrażliwość zmysłowa, która pozwalała poecie z zaskakującą intensywnością oddawać urodę świata, kult sztuki oraz jasna świadomość nieosiągalności szczęścia. Ważnym elementem jego twórczości bez względu na etap jej rozwoju wydaje się swoiście pojmowane decorum, które nie pozwoliło mu w żadnym miejscu na przekroczenie granic anachronicznego dziś pojęcia „dobrego smaku”.
Jarosław Iwaszkiewicz rozpoczynał swoją drogę poetycką jako jeden z członków sławnej grupy Skamander. Jego poezja była osadzona w szerokim kontekście kulturowym, poeta sięgał do kultury wschodniochrześcijańskiej. W swojej twórczości wykorzystywał wiedzę literacko-filozoficzną. Wiele z jego wierszy charakteryzowało się swoistą „prywatnością” – skierowane do wąskiego grona odbiorców, cechowały się przewagą poufałości nad konwencją. W jego poezji odnajdziemy elementy parnasizmu, ekspresjonizmu introwertycznego oraz kunsztownej wynalazczości.
Debiutancki tomik Iwaszkiewicza pt. „Oktostychy” ukazał się w roku 1919 i jest oceniany jako zbiór niezwykły, oryginalny na tle ówczesnej poezji polskiej. Do wyróżniających go cech należy: skrajnie artystowska postawa podmiotu, wrażliwość na kolor i światło, malarskość, wirtuozeria w ukształtowaniu formalnym, bogactwo wyszukanych stylizacji, specyficzna „dominanta rezygnacji”, która skłania do kontemplacji sztuki i piękna, będącej jedynym lekarstwem na tragizm ludzkiego losu. U Iwaszkiewicza miejsce Tuwimowskiej codzienności zajęło upojenie sztuką, a żywiołowa radość życia została zamienił na poszukiwanie wyrafinowanego piękna. Nierzeczywisty świat „Oktostychów”, który poeta wyczarował z subtelnych, zmysłowych doznań, istnieje po to, by zachwycać. Patronem tego tomu był wyrafinowany esteta-egotyk Oskar Wilde. „Oktostychy” przyniosły również zdobycze techniczno-poetyckie. Iwaszkiewicz skodyfikował, pojawiający się dotąd sporadycznie w literaturze polskiej, nowy gatunek wiersza-strofy, zwany oktostychem. Oktostych to ośmiowers składający się zazwyczaj z czterech dystychów. Pisząc „Uty” poeta podejmuje próbę przeniesienia japońskiego gatunku lirycznego na grunt polski.
W następnych wydanych tomach, które zresztą prawdopodobnie były pisane w tym samym czasie co „Oktostychy”, poeta zbliża się do prądów nowatorskich. W wydanych w 1922 roku „Dionizjach” Iwaszkiewicz dał oryginalną wersję polskiego ekspresjonizmu. Ten tom miał z pewnością dwóch patronów: francuskiego poetę - Arthura Rimbauda oraz bóstwo skamandrytów – Dionizosa. Tom charakteryzuje się strukturą dysonansową, która manifestuje się na wielu poziomach: leksyki, wersyfikacji, składni, ukształtowania świata przedstawionego. Dysonansowością charakteryzują się również wybór poetyckich konwencji oraz psychika ewokowana przez wiersze zbioru, w której krzyżują się biegunowe nastroje i wzruszenia. W tym tomie estetyczny dystans wobec świata przemienił się w wielorako odczuwane uzależnienie, które zostało wyrażone dynamicznej, hałaśliwej dykcji poetyckiej, w sposób zmysłowy opisującej świat, jednak już pozbawionej chłodnego dystansu.
„Pojawiające się w <
„Kasydy zakończone siedmioma wierszami” to tom prozy poetyckiej, podobnie jak „Dionizje”, inspirowany twórczością Rimbauda. Zbiór ten charakteryzuje się śmiałością wizyjnej wyobraźni, która została połączona z daleko posuniętą „telegraficznością” składni. Natomiast realia zaczerpnięte z życia codziennego poeta zestawił z postawą filozoficzną bliską panteizmowi.
Teraz poezja Iwaszkiewicza zaczęła powoli zmierzać ku klasycyzmowi, który można odnaleźć choćby w tomie „Lato 1932”. W tym cyklu wierszy poeta ukazuje świat wewnętrznych niepokojów i metafizycznego lęku. Natomiast „Inne życie” przyniosło głównie poezję kultury, w której wielkie dzieła malarskie zostały przetłumaczone na język poetycki. W latach trzydziestych poeta zmierza ku sferze sacrum, w której mieści się nie tylko rozmaicie pojmowany Bóg, ale również ludzkie życie i piękno. W Poezji Iwaszkiewicza dostrzegalne są dwie tendencje: z jednej strony droga „sprawdzanie języka”, która zaprowadziła go ku klasycznej prostocie przekazu, z drugiej poszerzanie poetyckiego uniwersum:
„od parnasistowskiego inkluzu i egotyzmu ku wyjściu ku światu, określanego z jednej strony przez materię, cielesność, żywiołowość i zmysłowość, z drugiej zaś strony przez głęboko skryty metafizyczny ład, duchowa istotę rzeczywistości.” (Kaniewska, 391)
Iwaszkiewicz był również jednym z twórców, którzy dali poetycki wyraz przeżyciu wojny. Taki charakter ma cykl „Plejady”, wydany w tomie „Warkocz jesienny”. Odwołania do rzeczywistości okupacyjnej są tu rzadsze i bardziej odległe niż w np. w poezji Staffa. Refleksja wojenna prowadzi Iwaszkiewicza do wniosków natury filozoficznej, a przede wszystkim egzystencjalnej. Cykl pięciu wierszy o charakterze osobistego lirycznego wyznania opowiada o przemijaniu i daremności wszelkich ludzkich wysiłków. Dostrzegalna jest w nich wręcz stoicka postawa pogodzenia z konieczną i nieuchronną śmiercią. Rysuje się tu kontrast między przemijalnością ludzkiego życia, a pięknem i bogactwem natury. W ten sposób poeta potwierdza swoje filozoficzne przekonanie o paradoksalnym wymiarze życia człowieka. Uczucie smutku i tęsknoty zostało tu podkreślone przez klasyczną formę wiersza, ujętego w regularny trzynastozgłoskowiec.
Po tomach przejściowych: „Warkoczu jesiennym”(1954) oraz „Ciemnych ścieżkach”(1957), decydujący zwrot w twórczości Iwaszkiewicza przyniósł zbiór „Jutro żniwa”, który zapoczątkował, kontynuowany przez tomy „Krągły rok”(1967), „Xsenie i elegie”(1970), „Śpiewnik włoski” (1974), renesans jego poezji. Odtąd posługując się nowoczesnym, ascetycznym językiem, poruszała ona w przejmujący sposób temat przemijalności ludzkiego życia i jego wartości w perspektywie śmierci.
Szczytowym osiągnięciem w twórczości poetyckiej Iwaszkiewicza okazał się tom „Mapa pogody”. Zbiór ten ma kluczowe znaczenie dla całokształtu dorobku lirycznego poety, gdyż w jego przestrzeni łączą się wszystkie źródła, z których przez sześćdziesiąt lat czerpał autor „Dionizji”, źródła, które skupiają się w dwóch zasadniczych nurtach: rzymskim i bizantyjskim. Poeta powrócił tu do bogactwa środków wyrazu, do szerokich perspektyw historyczno-kulturowych. W „Mapie pogody” Iwaszkiewicz doprowadził do syntezując tradycje Bizancjum i Rzymu, uzyskał jednorodny kształt wierszy, co otrzymało szczególny wyraz na poziomi leksyki.
Poeta poza działalnością w ramach grupy Skamander, współpracował z wieloma innymi środowiskami literackimi. W latach 1919-1920 był w zespole redakcyjnym „Zdroju”, 1920-1922 redagował w „Kurierze Polskim” dział „Sztuka”. Wiersze, prozę i recenzje publikował w „Kurierze Lwowskim” (1921-1922) i „Tygodniku Ilustrowanym” (od 1922). W następnych latach swoje utwory ogłaszał w „Wiadomościach Literackich” (1924-1939), „Pologne Littéraire” (1926-1935), „Muzyce” (1926-1937 z przerwami), „Pamiętniku Warszawskim” (1929-1931), „Gazecie Polskiej” (1934-1938) oraz „Ateneum” (1938-1939).
Po II wojnie światowej, w latach 1945-1946 był redaktorem naczelnym poznańskiego dwutygodnika „Życie Literackie”, następnie między 1947 a 1948 - redaktorem tygodnika „Nowiny literackie”. Publikował w „Odrodzeniu” (1945-1949), „Przekroju” (1945-1954) oraz „Kuźnicy” (1946-1949), później również w „Nowej Kulturze” (1950-1956) i „Przeglądzie Kulturalnym” (1952-1954). W latach 1952, 1954 i 1970 otrzymał Państwową Nagrodę Artystyczną I stopnia. Od lutego 1955 do śmierci był redaktorem miesięcznika „Twórczość”. W latach 1955-1979 publikował cotygodniowe felietony w „Życiu Warszawy” pod tytułem „Rozmowy o książkach”.
Tomiki poetyckie:
1919 „Oktostychy
1922 „Dionizje”
1925 „Kasydy zakończone siedmioma wierszami”
1929 „Księga dnia i nocy”
1931 „Powrót do Europy”
1933 „Lato 1932”
1938 „Inne życie”
1948 „Ody olimpijskie”
1954 „Warkocz jesieni”
1957 „Ciemne ścieżki”
1963 „Jutro żniwa”
1967 „Krągły rok”
1970 „Xenie i elegie”
1774 „Śpiewnik włoski”
1977„Mapa pogody”
1980 „Muzyka wieczorem”
Twórczość prozatorska, dramatyczna, przekładowa
Twórczość prozatorska
W twórczości prozatorskiej Iwaszkiewicza widać wpływy tradycji latyńskiej i wschodniej. To najbardziej znanych powieści pisarza należą Czerwone tarcze (1934) – nacechowana pesymistycznie powieść historiozoficzna oraz saga Sława i chwała (1956-1962).
Mistrzostwo osiągnął w formach krótkich – w szczególności w opowiadaniach: Panny z Wilka, Brzezina (1933) oraz Młyn nad Utratą (1936). Pojawiają się w nich: realistyczny opis tła, skomplikowane stany emocjonalne postaci oraz nastrojowość.
Podczas wojny powstają opowiadania Bitwa na równinie Sedgemoor oraz Matka Joanna od Aniołów (1946).
Twórczość dramatyczna
Twórczość dramatyczna była dość znaczącą dziedziną działalności Iwaszkiewicza.Ten wszechstronny literat był od młodości związany z teatrem: występował na scenie teatru Stanisławy Wysockiej w Kijowie, epizodycznie współpracował z Osterwą, natomiast po wojnnie pracował jako kierownik literacki Teatru Polskiego w Warszawie. Szerszej publiczności są znane głównie dramaty z lat trzydziestych: „Lato w Nohant”, „Maskarada” oraz powojenne „Wesele pana Balzaca”. Do ważniejszych należą wcześniejsze sztuki: „Kwidam” oraz „Kochankowie z Werony”.
Iwaszkiewicza jako dramaturg koncentruje się głównie wokół motywów artystycznych zaczerpniętych z literatury (Szekspir), biografii wielkich twórców (Chopina, Balzaca). Poza tym Iwaszkiewicz pisał również dramaty o tematyce współczesnej, te jednak należą do słabszych.
Twórczość przekładowa
Iwaszkiewicz jako tłumacz zajmował się głównie pisarzami francuskimi takimi, jak Arthur Rimbaude, Paul Claudel, i innymi. Przełożył „Hamleta” oraz „Romea i Julię” Szekspira. Poza tym tłumaczył Tołstoja i Czechowa Andersena oraz Kierkegaarda.
Ważne pojęcia
SKAMENDER grupa poetycka założona w roku 1918 przez Juliana Tuwima, Antoniego Słonimskiego, Jarosława Iwaszkiewicza, Kazimierza Wierzyńskiego oraz Jana Lechonia. Wzorem dla skamandrytów była w pierwszej kolejności twórczość Leopolda Staffa.
Nazwa grupy pochodzi od mitologicznej rzeki opływającej Troję. Jednocześnie jednak zawarta jest w niej aluzja do słynnego zdania z Akropolis Stanisława Wyspiańskiego: "Skamander połyska, wiślaną świetląc się falą". Pomimo bardzo silnego utrwalenia się w ogólnej świadomości funkcjonowania poetów Skamandra jako grupy Michał Głowiński sformułował sąd, że Skamandryci to grupa sytuacyjna, czyli taka, której głównym spoiwem jest rzeczywistość pozaliteracka (wspólna działalność kabaretowa, odczyty i działalność Pod Picadorem, stolik na półpiętrze w kawiarni Ziemiańskiej, obracanie się w tych samych kręgach towarzyskich).
Do najważniejszych cech grupy należały: bezprogramowość, związana z postulatem wolności, koncepcja poety „słowiarza”, nie wynoszącego się ponad tłum poety-uczestnika,
zachwyt nad życiem (również jego stroną biologiczną) i codziennością, zwrot ku sprawom „szarego” człowieka, wprowadzanie elementów języka potocznego, stosowanie kolokwializmów, neologizmów i wulgaryzmów, żądanie doskonałości artystycznej, nawiązywanie do tradycji i dorobku kulturowego.
Anegdoty o Iwaszkiewiczu
Do Polski w latach 50. na konkurs chopinowski zapowiedziała przyjazd królowa holenderska - Elżbieta. Do jej towarzystwa wytypowano Iwaszkiewicza. Oprowadzając królową po Warszawie weszli do kościoła, Iwaszkiewicz przeżegnał się. Na to królowa:
- Nie wiedziałam, że jest pan wierzący...
- Jestem wierzący lecz niepraktykujący.
- Myślałam, że jest pan komunistą...
- Jestem praktykującym lecz niewierzącym.
Podobno historię tę wymyślił Antoni Słonimski, aby zrobić Iwaszkiewiczowi na złość.
Powrót analiza i interpretacja
„Powrót” to wiersz Jarosława Iwaszkiewicza, pochodzący tomu pt. „Oktostychy”. Poeta dedykował ten utwór Zofii Świerczyńskiej.
Mamy tu do czynienia z liryką bezpośrednią. Podmiot liryczny opisuje swoje przeżycia związane z obcowaniem z konkretnym krajobrazem. Nie manifestuje swojego gramatycznego „ja”, czasowniki w wierszu mają formę bezosobową: „siąść”, „patrzeć”, „spostrzegać”. Wiersz rozpoczyna się tezą:
„Nie masz większej mądrości nad mądrość powrotu...”Wstępne „nie masz”, w znaczeniu „nie ma”, brzmi dość anachronicznie i kojarzy się bardziej z językiem, jakiego używał Kochanowski (choćby w słynnej fraszce „O żywocie ludzkim”, mówi: „Nie masz na świecie żadnej pewnej rzeczy”), niż z mową ludzi XX wieku. Jednak ten zwrot komponuje się z ogólnym klimatem tego wiersza pełnego dawnych rekwizytów.
Wiersz składa się z czterech dystychicznych strof, jest to typowy przykład oktostychu. Utwór został napisany klasycznym trzynastozgłoskowcem ze średniówką po siódmej sylabie. Występują rymy okalające. Temat utworu został wypowiedziany już w tytule. Początkowa teza jest jakby uzasadnieniem dla podejmowanego tematu. Podmiot mówi o powrocie, bo jest on nośnikiem mądrości, wartości, która nie podlega dyskusji. Trzeba sobie jednak zadać pytanie, co to za powrót: do czego, do kogo. Z pierwszego wersetu wiemy, że to powrót po mądrość, choć dwie ostatnie strofy skłaniają do wniosku, że jest to powrót do przeżycia, doznania:
„A potem, na dno wody obróciwszy oczy,Pragnienie powrotu to konsekwencja tęsknoty za tym, co dawne. Dawność, starość ma w tym wierszu niesłychany urok, nasycona jest jakąś tajemniczością. Ciekawie został tu wykorzystany motyw lustrzanego obicia. Zamiast lustra jest tu tafla wody, w której można dostrzec właśnie ślad dawności. Teraźniejszość (przy odpowiedniej scenerii) odbija się w wodzie przeszłością. Podmiot pragnie uczestniczyć w rzeczywistości równoległej, a wierszu pokazuje jak tego dokonać:
Spostrzegać na zielonej, nieruchomej głębi,
Jak się wodnej zarośli włos przejrzysty kłębi.
Niby dawne odbicie dwóch złotych warkoczy.”
„Z czytaną dawno książką siąść nad zrąb cysterny
I patrzeć na wirydarz stary, cichy, wierny,Dostęp do dawności, do tradycji człowiek ma dzięki książkom, architekturze, ogólnie sztukę. Zwróćmy uwagę na sposób opisywania krajobrazu: szczególnie werset: „Z głębią mdlejącej zorzy u drogi wylotu” przywołuje skojarzenia z malarstwem. Wszystko w tym wierszu znajduje się w perspektywie życzeniowej, „powrót” został przez podmiot precyzyjnie zaprojektowany, krok po kroku. Wszystkie elementy to tylko rekwizyty, zauważmy że książka nie służy tu do czytania, siada się z nią „i patrzy na wirydarz”. Potem wg scenariusza zagląda się do studni: „na dno wody obróciwszy oczy”, ale to już nie jest studnia, tylko jakiś zarośnięty staw albo jezioro.
Z głębią mdlejącej zorzy u drogi wylotu.”
Wiersz ma swój niezwykły tajemniczy urok, ale gdyby nie pierwszy werset wydawałby się tylko sztuką dla sztuki. Jaka mądrość płynie z tego powrotu? Chyba najlepiej oddaje je ciąg epitetów, określających wirydarz: „stary, cichy, wierny”. Ten wiersz jest świadectwem szczególnego szacunku dla wartości stałych, dla piękna klasycznego (w najszerszym tego słowa znaczeniu). Wśród starych, cichych i wiernych rekwizytów człowiek znajduje azyl, w którym może oddać się kontemplacji.
Bibliografia
1. Bogumiła Kaniewska, Jarosław Iwaszkiewicz, w: Dwudziestolecie międzywojenne, pod. red. Anny Skoczek, w serii: „Historia literatury polskiej w dziesięciu tomach”, t.8, Wyd. SMS Bochnia 2004.
2. Jerzy Kwiatkowski, Dwudziestolecie międzywojenne, w serii: „Wielka Historia Literatury Polskiej”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.
3. Tomasz Wroczyński, Literatura polska po 1939 roku, Wyd. 6, WSiP, Warszawa 1998.