Pamięć i tożsamość - opracowanie

Geneza powstania „Pamięci i tożsamości”

W 1993 roku w Castel Gandolfo doszło do spotkania Jana Pawła II z księdzem Józefem Tischnerem i Krzysztofem Michalskim, filozofami i założycielami Instytutu Nauk o Człowieku w Wiedniu. Naukowcy odbyli z papieżem szereg rozmów, których głównym tematem była analiza dwóch systemów, które wpłynęły na kształtowanie się dziejów XX wieku – nazizmu i komunizmu. Rozmowy te zostały wówczas spisane i zainspirowały papieża do napisania książki, w której zawarł refleksje nad obecnymi zjawiskami, odnosząc je do czasów minionych. Swoje przemyślenia wzbogacił o takie zagadnienia jak: ojczyzna, patriotyzm, wolność, demokracja, uznając, że są one niezwykle ważne dla dalszych losów ludzkości, wkraczającej w trzecie tysiąclecie.

Przy redagowaniu „Pamięci i tożsamości” zachowana została forma konwersacji, dzięki której dzieło zyskało charakter swobodnej, przyjacielskiej rozmowy. Pytania, zamieszczone na wstępie każdego rozdziału, zostały dodane przed redakcję. Książka ukazała się po raz pierwszy we Włoszech 23 lutego 2005 roku, na kilka tygodni przed śmiercią Ojca Świętego. W Polsce została wydana 14 marca 2005 roku. Jest ostatnim dziełem Jana Pawła II.

Interpretacja tytułu utworu „Pamięć i tożsamość”

Pełne zrozumienie znaczenia tytułu dzieła Jana Pawła II ułatwiają zacytowane przez niego słowa francuskiego filozofa Paula Ricouera:

„Pamięć jest tą siłą, która tworzy tożsamość istnień ludzkich, zarówno na płaszczyźnie osobowej, jak i zbiorowej. Przez pamięć bowiem w psychice osoby tworzy się poniekąd i krystalizuje poczucie tożsamości”.

Dzieło Ojca Świętego porusza ważne zagadnienia pamięci i tożsamości, zarówno w kwestii przynależności do danej społeczności, narodu, jak i wartości duchowych. Odszukanie własnej tożsamości możliwe jest wyłącznie poprzez pamięć o dziejach minionych i dotarcie do źródeł. Z pojęciem tożsamości narodowej wiążą się również takie hasła, jak: wolność, ojczyzna, patriotyzm. Tożsamość duchowa jest możliwa do odnalezienia poprzez „żywą” pamięć o miłosierdziu Boga. Ową „żywą” pamięcią jest Kościół, który poprzez celebrację Eucharystii przywołuje pamięć o Chrystusie, jego zbawczej misji, a to z kolei umożliwia każdemu chrześcijaninowi odnalezienie własnej tożsamości duchowej.

Wykorzystanie tych dwóch pojęć – pamięci i tożsamości – w tytule dzieła wskazuje na to, jak ważne powinny być to zagadnienia w życiu człowieka, stojącego u progu trzeciego tysiąclecia. Właśnie do tych ludzi, którzy nadal pamiętają bądź poznali z różnych przekazów historycznych zło XX wieku i wkraczają w nowy XXI wiek, skierowane jest dzieło Ojca Świętego. Sposobem na odnalezienie własnej tożsamości są spotkania z Bogiem i świadome uczestnictwo w Ewangelizacji, do czego nieustannie zachęca autor dzieła.

Problematyka „Pamięci i tożsamości”

Głównym tematem filozoficznych rozważań i refleksji w dziele Jana Pawła II jest człowiek, który stoi u progu trzeciego tysiąclecia i poszukuje swej tożsamości narodowej, społecznej oraz duchowej. Ojciec Święty porusza tak istotne kwestie, jak: wolność, patriotyzm, ojczyzna, naród, historia, koegzystencja dobra i zła w obliczu tragicznych wydarzeń XX wieku, prowadząc w ten sposób jednostkę ku Stwórcy i właściwemu zachowaniu „żywej pamięci”, która jest drogą ku odnalezieniu własnej tożsamości.

Jan Paweł II dokonuje również krytycznej analizy nazizmu i komunizmu, a dzieje narodów postrzega jako historię zbawienia. Wskazuje zagrożenia, wynikające z dynamicznego rozwoju cywilizacji i gwałtownie następujących przemian kulturowych, które na nowo definiują pojęcie wolności człowieka. Podstawowym problemem jest tu upadek moralności społeczeństw XX wieku. Papież nawołuje do odpowiedzialności za wolność, którą zyskali ludzie i narody po upadku komunizmu. Uczy również czy powinien być prawdziwy patriotyzm. Budowanie chrześcijańskiej tradycji opiera przede wszystkim na powrocie do Źródła, jakim jest Chrystus i tylko odpowiednia celebracja Eucharystii może doprowadzić człowieka do odnalezienia swojej tożsamości.

„Pamięć i tożsamość” przekazuje treści uniwersalne, choć Ojciec Święty w dużej mierze oparł swoje przemyślenia na własnych doświadczeniach i historii swojej ojczyzny.

Podstawowe słowa-klucze w „Pamięci i tożsamości” Jana Pawła II

Ojczyzna

Pod pojęciem ojczyzny należy rozumieć zasób dóbr, które otrzymaliśmy po naszych przodkach, czyli ojcach. Jest więc dziedzictwem i jednocześnie stanem posiadania, nie tylko w znaczeniu terytorialnym, ale również pod względem wartości i treści kulturowych. W słowie tym jednoczą się treści materialne i duchowe, przekazywane za pośrednictwem matki – stąd pojęcie „ojczyzna-matka”. Ojczyzna jest więc stanem posiadania. Ewangelia nadała nowe znaczenie dla pojmowania słowa „ojczyzna”. Tu również oznacza ona dziedzictwo Boga-Ojca, które zostało przekazane ludziom za pośrednictwem Chrystusa i jego zbawczej misji, zapowiadającej życie wieczne. W ten sposób ojcowizna zyskała wymiar wieczny i jest bezpośrednio związana z kulturą chrześcijańską. Ojczyzna doczesna, której gotowość służenia powinien wykazywać każdy, jest wspólnym dobrem wszystkich obywateli i jednocześnie ogromnym obowiązkiem.

Zło

Definiując pojęcie zła Ojciec Święty odwołał się do filozofii świętego Augustyna i świętego Tomasza, którzy zakładali, że zło jest zawsze brakiem czegoś dobrego. Zło jest więc niedostatkiem dobra, lecz nigdy nie występuje przy całkowitej jego nieobecności, ponieważ zło nie potrafi całkowicie wyniszczyć dobra. Analizując dzieje ludzkości na przestrzeni wieków, można odnaleźć potwierdzenie tej tezy – zło i dobro zawsze koegzystują obok siebie, a miarą, wyznaczoną złu przez Boga, jest odkupienie.

Wolność

Pojęcie wolności należy rozpatrywać w odniesieniu zarówno do jednostki, jak i zbiorowości. Oznacza ona możliwość swobodnego używania własnej woli, a właściwie użycie wolności wiąże się z ludzkim pojmowaniem dobra i zła. Jeśli jednostka podejmuje działania korzystne, to jednocześnie wpływa pozytywnie na siebie oraz swoje otoczenie. Z kolei złe wybory prowadzą do rozprzestrzeniania się zła w człowieku i środowisku, do którego przynależy. Nowe pojmowanie znaczenia wolności w czasach współczesnych sprawia, że pojęcie to coraz bardziej traci swój wymiar etyczny, człowiek nie poczuwa się do moralnej odpowiedzialności za swoje wybory. Należy jednak pamiętać, że z wolnością zawsze łączy się zagadnienie odpowiedzialności, a wolność jest zadana człowiekowi przez Boga i urzeczywistnia się wyłącznie poprzez prawdę.

Patriotyzm

Pojęcie patriotyzmu należy rozpatrywać jako wartość moralną. Ewangelicznie powiązane jest z czwartym przykazaniem Dekalogu – „czcij ojca i matkę swoją”, co wynika z pojmowania ojczyzny jako ojcowizny. Patriotyzm można określić jako umiłowanie wszystkiego, co ojczyste, nie tylko historii, tradycji, języka, ale także krajobrazu czy też dzieł wielkich rodaków. Szczególną próbą patriotyzmu staje się zagrożenie dobru ojczyzny.

Zamach na Jana Pawła II

Ostatnia rozmowa, zapisana w „Pamięci i tożsamości”, dotyczy zamachu na Ojca Świętego, który był najtragiczniejszym wydarzeniem w czasie trwania jego pontyfikatu.

W dniu 13 maja 1981 roku podczas audiencji generalnej na placu przed Bazyliką świętego Piotra, Jan Paweł II odbywał zwyczajową przejażdżkę pośród zebranych na modlitwie wiernych. Dokładnie o godzinie 17:19 rozległy się strzały. Papież bezwładnie osunął się na ręce towarzyszących mu w samochodzie osób, a radość wiernych zamieniła się w krzyk rozpaczy i przerażenia.

Zamachowiec, Mehmet Ali Agca, oddał trzy strzały z odległości niespełna dwóch metrów, raniąc Ojca Świętego w brzuch, prawy łokieć i wskazujący palec lewej ręki. Papieski samochód opuścił plac i odjechał do watykańskiej przychodni. Osobisty lekarz papieża stwierdził, że obrażenia są poważne, a dodatkowym problemem była duża utrata krwi. Jan Paweł II został przewieziony do rzymskiej kliniki Gemelli. W drodze do szpitala stracił przytomność. Na miejscu podjęto decyzję o natychmiastowej operacji, która trwała prawie sześć godzin. W trakcie zabiegu okazało się, że Ojciec Święty odniósł liczne obrażenia wewnętrzne. Pierwsze rokowania były jednak pozytywne, choć istniało duże ryzyko wystąpienia równie niebezpiecznych komplikacji pooperacyjnych, które mogły wystąpić po tak poważnym zabiegu chirurgicznym.

W pięć dni po zamachu papież, za pośrednictwem Radia Watykańskiego, odmówił modlitwę i wygłosił krótkie przemówienie:

„Jestem szczególnie bliski dwóm osobom, zranionym wraz ze mną oraz modlę się za brata, który mnie zranił, a któremu szczerze przebaczyłem. Zjednoczony z Chrystusem, Kapłanem-Ofiarą, składam moje cierpienie w ofierze za Kościół i świat. Tobie, Maryjo, powtarzam: Totus Tuus ego sum”.

Leczenie ostatecznie zakończyło się w połowie sierpnia, lecz rany, odniesione w zamachu, rzutowały na stan zdrowia Ojca Świętego przez kolejne lata jego życia.

Policja włoska i prokuratura wkrótce po zamachu i schwytaniu Agcy rozpoczęła śledztwo, które miało wyjaśnić wszelkie aspekty próby zabicia Ojca Świętego. W trakcie dochodzenia zamachowiec, 23-letni Turek, wielokrotnie składał sprzeczne zeznania lub odmawiał udzielania odpowiedzi. W wyniku procesu, który zakończył się 22 lipca 1981 roku, sąd rzymski skazał Agcę na karę dożywotniego pozbawienia wolności. W dwa lata później doszło do szeroko komentowanego w świecie spotkania zamachowca z papieżem, który odwiedził go w więzieniu.

Pomimo pojmania zamachowca i skazania go na dożywocie, już w trakcie przeprowadzanego śledztwa pojawiły się wątpliwości, które po części nie zostały wyjaśnione do dziś. Dotyczyły one przede wszystkim prawdziwych przyczyn i mocodawcy Agcy. W wyniku licznych dochodzeń, prowadzonych przez włoski wymiar sprawiedliwości oraz tajne służby wielu krajów, wyłonił się obraz wzajemnych powiązań i zależności pomiędzy Mehmetem Ali Agcą a wywiadem bułgarskim i radzieckim. Ostatecznie z braku dowodów dalsze dochodzenia zostały zaniechane.

W świetle najnowszych badań historyków i śledczych wyłonił się kompleksowy obraz zdarzeń z 1981 roku. Ali Agca, płatny turecki zabójca, został zwerbowany przez agentów komunistycznego wywiadu bułgarskiego, który miał za zadanie zorganizowanie zamachu od strony technicznej. Głównym mocodawcą wywiadu bułgarskiego były siły wywiadowcze Związku Radzieckiego, które z kolei otrzymały rozkazy bezpośrednio od ścisłego kierownictwa władz komunistycznych.

W organizacji całego przedsięwzięcia uczestniczyły wywiady niemal wszystkich krajów komunistycznych z Europy Wschodniej, m. in. NRD i PRL. Jednym z dowodów, potwierdzających powyższą teorię, jest informacja CIA, dotycząca ówczesnego szefa KGB, Jurija Andropowa, który kazał podległym sobie służbom sprawdzić „jak można fizycznie zbliżyć się do Jana Pawła II”. W 1995 roku włoska gazeta „Toscana Oggi” opublikowała rozkaz KC KPZR z 1979 roku, nakazujący KGB

„wykorzystanie wszelkich dostępnych możliwości, by zapobiec nowemu kierunkowi w polityce, zapoczątkowanemu przez polskiego papieża, a w razie konieczności – sięgnąć po środki wykraczające poza dezinformację i dyskredytację”

. Rozkaz ten podpisali ówcześni włodarze ZSRR: Michaił Gorbaczow, Michaił Susłow, Andriej Kirylenko, Konstantin Czernienko, Konstantin Rusakow, Władimir Ponomariew, Iwan Kapitonow, Michaił Zimianin i Władimir Dołgich.

Pomimo licznych przesłanek, wskazujących na powiązania zamachu na papieża z działalnością ZSRR, sprawa ta nie zostanie ostatecznie rozwiązana, dopóki nie zostaną ujawnione dokumenty, spisane cyrylicą.

  Dowiedz się więcej