klp.plMikołaj Rej jest obok Jana Kochanowskiego najbardziej znanym i istotnym twórcą polskiego Renesansu. Barwność jego życiorysu oraz ważkość jego osoby dla dorobku naszej literatury tak podkreśla Miłosz:
Mikołaj Rej (pseudonim: Ambroży Korczbok Rożek) urodził się w 1505 r. w Żurawnie pod Haliczem, zmarł w 1569 r. Rodzice Reja należeli do zamożnej szlachty (herbu Oksza), osiadłej w Nagłowicach koło Jędrzejowa. W 1514 r. Rej rozpoczął naukę w szkole w Skalmierzu, potem w Bursie Jerozolimskiej Akademii Krakowskiej. Większość swej wiedzy zdobył jednak samodzielnie. Był człowiekiem szeroko oczytanym, znawcą pism Erazma z Rotterdamu. Od 1525 r. pracował na dworze wojewody sandomierskiego Andrzeja Tęczyńskiego jako sekretarz, a z czasem komornik.
Poeta podpisywał się często jako Mikołaj Rej z Nagłowic, ale nigdy w Nagłowicach nie mieszkał. Odziedziczył wieś Topola w Krakowskiem i tam żył od ok. 1530 r. W 1546 r. otrzymał od króla Zygmunta Starego wieś Temerowce za zasługi rymotwórcze. Natomiast król Zygmunt August nadał poecie tytuł sekretarza królewskiego. Rej prowadził aktywne życie społeczne i towarzyskie. Wybierano go na sejmiki, wiele podróżował po kraju, długo procesował się o majątki, zyskiwał rozgłos wśród szlachty. Około 1540 r. przeszedł na protestantyzm, potem na kalwinizm. Poeta był jednym z pierwszych założycieli i fundatorów-opiekunów zborów kalwińskich na ziemiach polskich. Założył miasteczko Rejowiec.
Nie wszystkie utwory poety zachowały się. Pisał świadomie w języku narodowym – polskim, ale ojcem języka polskiego nazywany jest Kochanowski. Niewątpliwie Rej ujawnia niespotykany talent pisarski, zwłaszcza jako satyryk – obserwator rzeczywistości mu współczesnej. Pisarstwo uważał za powołanie i służbę społeczną. Ukształtował on kierunki polskiej literatury na całe lata – pisarstwo zorientowane na sprawy aktualne, społeczne, narodowe. Dlatego nazywany jest ojcem literatury polskiej.
Wyróżnia się następujące etapy twórczości Mikołaja Reja:
Polski Renesans, którego rozkwit przypada na XVI wiek, w dwóch dziedzinach ma jeszcze wiele wspólnego ze Średniowieczem: chodzi o pozycję łaciny i reformację. Język Kościoła średniowiecznego powoli wypierany jest przez nowoczesne języki narodowe. W pełni tego świadomy jest Mikołaj Rej, tworzący tylko po polsku – w przeciwieństwie do wielu łacinników, którzy nawet idee Odrodzenia ujmowali w ramy średniowiecznej formy wyrazu. Wymienić można w gronie twórców w języku łacińskim takich wybitnych przedstawicieli epoki, jak: Erazm z Rotterdamu, Mikołaj Kopernik, Andrzej Frycz Modrzewski. Mikołaj Rej szerzy więc nowoczesną wizję pisarstwa w języku polskim.
Na polu reformacji zasługi tego poety są nie mniejsze. Renesansowi właściwe jest powszechne zainteresowanie sprawami wiary i religii z jednoczesną indywidualizacją poglądów religijnych. Ruch reformatorski krytykuje autorytety badaczy Pisma Świętego na korzyść własnej, indywidualnej interpretacji Biblii. Często jednak zdarza się, że reformatorzy osiągają równy średniowiecznemu dogmatyzm (antykrytycyzm) i dyletantyzm (amatorszczyzna). Rej, podobnie jak Kochanowski, odcina się od tego oblicza reformacji. Poeta z Nagłowic przekłada prozą Psałterz Dawidów, dając znów początek samodzielnemu myśleniu o tradycji.
Poza literaturą zaangażowaną w sprawy religijne, powstaje w Odrodzeniu piśmiennictwo świeckie, publicystyka. Polska była państwem bez stosów, nie miały miejsca żadne wojny religijne. Ale reformacja przypadła na okres kształtowania się ustroju państwa – Rzeczypospolitej szlacheckiej. Szlachta walczyła o egzekucję praw (ograniczenie władzy Kościoła, ograniczenie przywilejów magnaterii duchownej i świeckiej). Przemiany społeczne i polityczne proponował w swych dziełach Andrzej Frycz Modrzewski. Doniosłe postulaty reform kontynuują Mikołaj Rej, Stanisław Orzechowski, Jan Kochanowski.
Rej jest pisarzem zdolnym, pomysłowym i pracowitym. Dzięki samouctwu zdobywa rozległą wiedzę i wiele umiejętności obserwatorskich. Zaangażowany w sprawy społeczne bywalec sejmików i częsty gość Wawelu, zna osobiście największe postaci ówczesnego życia zbiorowego (sportretuje je w Źwierzyńcu). Jako twórca odznacza się aktywnością i wielostronnością. Chętnie przekłada dzieła łacińskie na język polski, jak Psałterz, facecje, ale nadaje im miejscowy, polski koloryt. Jego utwory realizują wiele gatunków literackich. Rej jest postępowym moralistą, wychowanym i tworzącym w tradycji szlacheckiej. Mimo to jest jednak twórczym kontynuatorem Średniowiecza. Prawdziwe oblicze renesansowego humanizmu ujawniają dopiero dzieła Jana Kochanowskiego.
Mówi się czasem o szkole Reja, czyli podążaniu przez twórców drogą szlacheckiej rodzimości. Tendencje te widoczne są u historyków i satyryków po Reju, którzy skupiali się na oglądzie życia zbiorowego i przejawów kultury niż własnych przeżyć. Między innymi: B. Paprocki, autor herbarzy: Gniazdo cnoty oraz Herby rycerstwa polskiego; M. Stryjkowski, autor: Kroniki polskiej, litewskiej, żmodzkiej i wszystkiej Rusi; S.F. Klonowic, autor Flisa i satyry Worek Judaszów; A. Czahrowski, twórca Trenów.
Rej jest autorem tekstów, które miały za zadanie kształtować postawę nowego człowieka. Chodzi o to, że polski XVI wiek to czas rozwijania się dopiero etykiety dworskiej i szlacheckiej. Teksty Reja są świadectwem procesu powstawania ideału zachowania się. Znane są też liczne inne traktaty o wychowaniu i obyczajach. Nowoczesną mentalność kształtowały wtedy dzieła: Erazma z Rotterdamu, Baltazara Costiglione, Łukasza Górnickiego, Krzysztofa Warszewickiego i Mikołaja Reja (głównie w: Wizerunku własnym oraz Żywocie człowieka poczciwego). Rej zachował do końca życia postawę obywatela, który krytykując, a nawet rubasznie wyśmiewając, jest dumny ze swego narodu, chlubi się swym ojczystym językiem i dba o jego rozwój.
Na polu języka znaczenie Reja jest ogromne. Jego utwory są dokumentem żywej polszczyzny (mówionej) w XVI w. W tym samym czasie narodził się polski język literacki poziomu Jana Kochanowskiego. Zestawienie Figlików z Fraszkami uświadamia, jak wielkiego skoku jakościowego dokonała polszczyzna za sprawą ówczesnych twórców literatury. Styl Reja jest silnie związany z dawną tradycją rodzimą. Prostota, rubaszność, obrazowość, gawędziarstwo – oto główne cechy pisarstwa Reja. Do jego osiągnięć należy oparcie języka literackiego na mowie potocznej oraz przeniesienie do literatury ludowego obrazowania, elementów popularnych, jakimi są np. przysłowia, powiastki ludowe, utarte anegdoty, pokazywanie roli przewrotnego losu. W warstwie wersyfikacyjnej Rej również sprzeciwia się modelom z poprzedniej epoki. Przykładem mogą być przerzutnie, załamania dystychu, rozluźnienie składniowo-intonacyjne w Krótkiej rozprawie.... Styl Kochanowskiego natomiast opiera się na spuściźnie najznamienitszych szkół retoryki i poetyki antycznej. Obaj poeci dali początek językowi polskiemu, którego używamy do dziś. Mikołaj Rej jest autorem słynnej sekwencji:
Bibliografia
1. Jakub Z. Lichański, Wstęp. Fraszki z tłustą gębą, [w:] Mikołaj Rej, Utwory rubaszne, Krajowa Agencja Wydawnicza RSW Prasa-Książka-Ruch, Białystok 1981.
2. Julian Krzyżanowski, Wstęp, [w:] Mikołaj Rej, Figliki, oprac. Maria Bokszczanin, PIW, Warszawa 1974.
3. Julian Krzyżanowski, Wstęp, [w:] Mikołaj Rej, Żywot człowieka poczciwego, oprac. J. Krzyżanowski, Biblioteka Narodowa.
4. Kazimierz Budzyk, Wstęp. Rozważnym upominaniem swym ludzi przestrzegał..., [w:] Różne przypadki świata tego. Wybór utworów satyrycznych Mikołaja Reja, oprac. Antonina Jelicz, PIW, Warszawa 1953.
5. Aleksander Wilkoń, Dzieje języka artystycznego w Polsce. Renesans, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2004.
6. Julian Krzyżanowski, hasło Odrodzenie w aneksie Literatura polska. Epoki, [w:] Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny, tom 2, red. nacz. Artur Hutnikiewicz i Andrzej Lam, PWN, Warszawa 2003.
Mikołaj Rej, zwany ojcem polskiej literatury i bardzo popularny za życia, pozostaje dla swych rodaków symbolem „dawnej wesołej Polski”. Wątpliwe, czy należy do uznać za kogoś więcej niż po prostu żarłoka, opoja, wszetecznika, plotkarza, człowieka o niewyparzonym języku i bluźniercę. I istotnie, pisarzom jeuzickim udało się rozpowszechnić taki właśnie jego wizerunek w czasie kontrreformacji, Rej był bowiem protestantem. Z pewnością był pełen sprzeczności: człowiek średniowieczny walczył w nim z człowiekiem renesansowym, a jego afirmacja życia, przyjemności ziemskich i życie towarzyskiego niezupełnie się zgadzała z jego protestancką gorliwością dydaktyczną
(Czesław Miłosz, Historia literatury polskiej do roku 1939, tł. M. Tarnowska, wyd. Znak, Kraków 1994, s. 78)
Mikołaj Rej – nota biograficzna
Mikołaj Rej (pseudonim: Ambroży Korczbok Rożek) urodził się w 1505 r. w Żurawnie pod Haliczem, zmarł w 1569 r. Rodzice Reja należeli do zamożnej szlachty (herbu Oksza), osiadłej w Nagłowicach koło Jędrzejowa. W 1514 r. Rej rozpoczął naukę w szkole w Skalmierzu, potem w Bursie Jerozolimskiej Akademii Krakowskiej. Większość swej wiedzy zdobył jednak samodzielnie. Był człowiekiem szeroko oczytanym, znawcą pism Erazma z Rotterdamu. Od 1525 r. pracował na dworze wojewody sandomierskiego Andrzeja Tęczyńskiego jako sekretarz, a z czasem komornik.
Poeta podpisywał się często jako Mikołaj Rej z Nagłowic, ale nigdy w Nagłowicach nie mieszkał. Odziedziczył wieś Topola w Krakowskiem i tam żył od ok. 1530 r. W 1546 r. otrzymał od króla Zygmunta Starego wieś Temerowce za zasługi rymotwórcze. Natomiast król Zygmunt August nadał poecie tytuł sekretarza królewskiego. Rej prowadził aktywne życie społeczne i towarzyskie. Wybierano go na sejmiki, wiele podróżował po kraju, długo procesował się o majątki, zyskiwał rozgłos wśród szlachty. Około 1540 r. przeszedł na protestantyzm, potem na kalwinizm. Poeta był jednym z pierwszych założycieli i fundatorów-opiekunów zborów kalwińskich na ziemiach polskich. Założył miasteczko Rejowiec.
Nie wszystkie utwory poety zachowały się. Pisał świadomie w języku narodowym – polskim, ale ojcem języka polskiego nazywany jest Kochanowski. Niewątpliwie Rej ujawnia niespotykany talent pisarski, zwłaszcza jako satyryk – obserwator rzeczywistości mu współczesnej. Pisarstwo uważał za powołanie i służbę społeczną. Ukształtował on kierunki polskiej literatury na całe lata – pisarstwo zorientowane na sprawy aktualne, społeczne, narodowe. Dlatego nazywany jest ojcem literatury polskiej.
Etapy twórczości Mikołaja Reja
Wyróżnia się następujące etapy twórczości Mikołaja Reja:
- lata 30. XVI wieku: pieśni religijne, prozatorski przekład Psałterza Dawidów, dialogi satyryczno-moralizujące: Kostery z pijanicą, Warwasa z Dykasem, Lwa z kotem, Gęsi z kurem, Zatargnienie fortuny z cnotą;
- 1543 r.: Krótka rozprawa między panem, wójtem a plebanem, Catechismus (ujawniający tendencje niekatolickie), Żywot Józefa (1545 r., utwór sceniczny o charakterze moralizatorskim), Psałterz Dawidów, pisemka polemiczno-teologicze;
- 1549 r.: ukazanie się Kupca (charakter antykatolicki, moralizatorski), później takie utwory jak: Postylla (zbiory kazań), Wizerunk własny żywota człowieka poczciwego (1558 r.; poemat dydaktyczny o wędrówce po świecie, piekle i niebie), Źwierzyniec (1562 r.; wiersze o sławnych mężach, królach, herbach i zwierzętach), Źwierzyniec wzbogacony o Figliki (1574 r.);
- 1565 r.: Apocalypsis, 1568 r.: Zwierciadło (najobszerniejszy utwór Reja, którego główną część zajmuje jeden z najsłynniejszych jego utworów: Żywot człowieka poczciwego).
Miejsce Reja w literaturze polskiej XVI wieku
Polski Renesans, którego rozkwit przypada na XVI wiek, w dwóch dziedzinach ma jeszcze wiele wspólnego ze Średniowieczem: chodzi o pozycję łaciny i reformację. Język Kościoła średniowiecznego powoli wypierany jest przez nowoczesne języki narodowe. W pełni tego świadomy jest Mikołaj Rej, tworzący tylko po polsku – w przeciwieństwie do wielu łacinników, którzy nawet idee Odrodzenia ujmowali w ramy średniowiecznej formy wyrazu. Wymienić można w gronie twórców w języku łacińskim takich wybitnych przedstawicieli epoki, jak: Erazm z Rotterdamu, Mikołaj Kopernik, Andrzej Frycz Modrzewski. Mikołaj Rej szerzy więc nowoczesną wizję pisarstwa w języku polskim.
Na polu reformacji zasługi tego poety są nie mniejsze. Renesansowi właściwe jest powszechne zainteresowanie sprawami wiary i religii z jednoczesną indywidualizacją poglądów religijnych. Ruch reformatorski krytykuje autorytety badaczy Pisma Świętego na korzyść własnej, indywidualnej interpretacji Biblii. Często jednak zdarza się, że reformatorzy osiągają równy średniowiecznemu dogmatyzm (antykrytycyzm) i dyletantyzm (amatorszczyzna). Rej, podobnie jak Kochanowski, odcina się od tego oblicza reformacji. Poeta z Nagłowic przekłada prozą Psałterz Dawidów, dając znów początek samodzielnemu myśleniu o tradycji.
Poza literaturą zaangażowaną w sprawy religijne, powstaje w Odrodzeniu piśmiennictwo świeckie, publicystyka. Polska była państwem bez stosów, nie miały miejsca żadne wojny religijne. Ale reformacja przypadła na okres kształtowania się ustroju państwa – Rzeczypospolitej szlacheckiej. Szlachta walczyła o egzekucję praw (ograniczenie władzy Kościoła, ograniczenie przywilejów magnaterii duchownej i świeckiej). Przemiany społeczne i polityczne proponował w swych dziełach Andrzej Frycz Modrzewski. Doniosłe postulaty reform kontynuują Mikołaj Rej, Stanisław Orzechowski, Jan Kochanowski.
Rej jest pisarzem zdolnym, pomysłowym i pracowitym. Dzięki samouctwu zdobywa rozległą wiedzę i wiele umiejętności obserwatorskich. Zaangażowany w sprawy społeczne bywalec sejmików i częsty gość Wawelu, zna osobiście największe postaci ówczesnego życia zbiorowego (sportretuje je w Źwierzyńcu). Jako twórca odznacza się aktywnością i wielostronnością. Chętnie przekłada dzieła łacińskie na język polski, jak Psałterz, facecje, ale nadaje im miejscowy, polski koloryt. Jego utwory realizują wiele gatunków literackich. Rej jest postępowym moralistą, wychowanym i tworzącym w tradycji szlacheckiej. Mimo to jest jednak twórczym kontynuatorem Średniowiecza. Prawdziwe oblicze renesansowego humanizmu ujawniają dopiero dzieła Jana Kochanowskiego.
Mówi się czasem o szkole Reja, czyli podążaniu przez twórców drogą szlacheckiej rodzimości. Tendencje te widoczne są u historyków i satyryków po Reju, którzy skupiali się na oglądzie życia zbiorowego i przejawów kultury niż własnych przeżyć. Między innymi: B. Paprocki, autor herbarzy: Gniazdo cnoty oraz Herby rycerstwa polskiego; M. Stryjkowski, autor: Kroniki polskiej, litewskiej, żmodzkiej i wszystkiej Rusi; S.F. Klonowic, autor Flisa i satyry Worek Judaszów; A. Czahrowski, twórca Trenów.
Rej jest autorem tekstów, które miały za zadanie kształtować postawę nowego człowieka. Chodzi o to, że polski XVI wiek to czas rozwijania się dopiero etykiety dworskiej i szlacheckiej. Teksty Reja są świadectwem procesu powstawania ideału zachowania się. Znane są też liczne inne traktaty o wychowaniu i obyczajach. Nowoczesną mentalność kształtowały wtedy dzieła: Erazma z Rotterdamu, Baltazara Costiglione, Łukasza Górnickiego, Krzysztofa Warszewickiego i Mikołaja Reja (głównie w: Wizerunku własnym oraz Żywocie człowieka poczciwego). Rej zachował do końca życia postawę obywatela, który krytykując, a nawet rubasznie wyśmiewając, jest dumny ze swego narodu, chlubi się swym ojczystym językiem i dba o jego rozwój.
Na polu języka znaczenie Reja jest ogromne. Jego utwory są dokumentem żywej polszczyzny (mówionej) w XVI w. W tym samym czasie narodził się polski język literacki poziomu Jana Kochanowskiego. Zestawienie Figlików z Fraszkami uświadamia, jak wielkiego skoku jakościowego dokonała polszczyzna za sprawą ówczesnych twórców literatury. Styl Reja jest silnie związany z dawną tradycją rodzimą. Prostota, rubaszność, obrazowość, gawędziarstwo – oto główne cechy pisarstwa Reja. Do jego osiągnięć należy oparcie języka literackiego na mowie potocznej oraz przeniesienie do literatury ludowego obrazowania, elementów popularnych, jakimi są np. przysłowia, powiastki ludowe, utarte anegdoty, pokazywanie roli przewrotnego losu. W warstwie wersyfikacyjnej Rej również sprzeciwia się modelom z poprzedniej epoki. Przykładem mogą być przerzutnie, załamania dystychu, rozluźnienie składniowo-intonacyjne w Krótkiej rozprawie.... Styl Kochanowskiego natomiast opiera się na spuściźnie najznamienitszych szkół retoryki i poetyki antycznej. Obaj poeci dali początek językowi polskiemu, którego używamy do dziś. Mikołaj Rej jest autorem słynnej sekwencji:
A niechaj narodowie wżdy postronni znają,.
Iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają
Bibliografia
1. Jakub Z. Lichański, Wstęp. Fraszki z tłustą gębą, [w:] Mikołaj Rej, Utwory rubaszne, Krajowa Agencja Wydawnicza RSW Prasa-Książka-Ruch, Białystok 1981.
2. Julian Krzyżanowski, Wstęp, [w:] Mikołaj Rej, Figliki, oprac. Maria Bokszczanin, PIW, Warszawa 1974.
3. Julian Krzyżanowski, Wstęp, [w:] Mikołaj Rej, Żywot człowieka poczciwego, oprac. J. Krzyżanowski, Biblioteka Narodowa.
4. Kazimierz Budzyk, Wstęp. Rozważnym upominaniem swym ludzi przestrzegał..., [w:] Różne przypadki świata tego. Wybór utworów satyrycznych Mikołaja Reja, oprac. Antonina Jelicz, PIW, Warszawa 1953.
5. Aleksander Wilkoń, Dzieje języka artystycznego w Polsce. Renesans, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2004.
6. Julian Krzyżanowski, hasło Odrodzenie w aneksie Literatura polska. Epoki, [w:] Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny, tom 2, red. nacz. Artur Hutnikiewicz i Andrzej Lam, PWN, Warszawa 2003.