Sachem - opracowanie

Sachem - znaczenie tytułu

Znaczenie tytułu noweli Henryka Sienkiewicza Sachem odsyła czytelnika do postaci głównego bohatera jednostkowego, czyli właśnie sachema. (Za pierwszoplanowego bohatera zbiorowego możemy uznać niemieckiego pochodzenia mieszkańców Antylopy.) Sechem to inaczej wódz. W przypadku tej noweli chodzi o jedynego ocalałego z Czarnych Wężów, którzy zostali wymordowani przez obecnych mieszkańców Antylopy. W chwili mordu ocalały Indianin miał dziesięć lat i był synem wodza Czarnych Wężów oraz jego następcą. Młody sachem był przywódcą nieistniejącego plemienia. Zarówno mieszkańcy Antylopy, jak i czytelnicy utworu spodziewają się, że zechce je pomścić. Tak się jednak nie dzieje. Utwór Sienkiewicza jest opowieścią rozbijającą iluzję o mścicielach narodów zniszczonych przez inne państwa oraz gorzką historią o asymilowaniu się tych, którzy ocaleli z pogromcami ich przodków.

Kompozycja i gatunek utworu

Sachem Henryka Sienkiewicza zaliczany jest do utworów nowelistycznych z kręgu amerykańskiego. Ma budowę klasycznej noweli, zawierającej typowe elementy budowy, czyli ekspozycję wprowadzającą czytelników w akcję utworu, zawiązanie akcji, punkt kulminacyjny i rozwiązanie akcji. Treść utworu jest skondensowana i ograniczona tylko do jednego wątku, czyli występu ostatniego potomka Czarnych Wężów w miejscu, w którym wymordowano jego przodków. Wszystkie elementy budowy utworu są ściśle związane z jego zasadniczą wymową.

W ekspozycji noweli otrzymujemy najpierw wzmiankę o tym, że do miasta Antylopa w Teksasie przyjechał cyrk. Następnie przedstawiona zostaje historia indiańskiej osady Chiavatta, której mieszkańcy zostali wymordowani we śnie przez sąsiadujących z nią niemieckich osadników. Później opisano przekształcenie Chiavatty w Antylopę i szybki rozwój miasta oraz przemienienie się niedawnych oprawców w typowych niemieckich mieszczan. Pojawia się także subtelna ironia przy opisie przyjmowanych przez mieszkańców Antylopy nauk religijnych i społecznych, które pozostają w sprzeczności z dokonanym przez nich mordem.

Za zawiązanie akcji możemy uznać wiadomość o tym, że drugim punktem programu będzie występ jedynego żyjącego członka plemienia wymordowanych Czarnych Wężów, a zarazem potomka wodza, czyli sachema. Od tego momentu w utworze stopniowo narasta napięcie, które ma swój punkt kulminacyjny podczas występu (w trakcie pieśni, która jest opowieścią o losach jego i jego przodków, a także o tym, że chce pomścić zamordowanych). Bardzo ważnym elementem tej sceny jest podniesienie przez sachema drąga, którym mógłby dokonać zemsty na mieszkańcach Antylopy, ale okazuje się, że jest to tylko pusty gest. Rozwiązanie akcji następuje w chwili pojawienia się sachema z miską, w którą zbiera datki. Jest to moment, w którym zgromadzeni w cyrku widzowie mają poczucie, że nie grozi im żadne niebezpieczeństwo. Zakończeniem akcji jest opisanie pojawienia się sachema w piwiarni Pod Złotym Słońcem, w której potomek zamordowanych zachowuje się tak samo, jak ich oprawcy.

W omawianym utworze nie znajdujemy opisów przeżyć wewnętrznych. Wszystko przedstawiane jest przez uzewnętrznione uczucia oraz przez zachowania postaci. Jest to przeciwny sposób obrazowania niż użyty na przykład w Latarniku, który jest podobny do noweli Sachem pod względem skondensowania i logiki budowy utworu.

Sposób ujęcia i wymowa sceny w cyrku

Scena w cyrku i występ sachema stanowią punkt kulminacyjny utworu. Sposób ukazania tej sceny to ciągłe zwalnianie i przyspieszanie akcji. Kiedy czytelnik spodziewa się, że w czerwonym świetle ukaże się straszliwy sachem, pojawia się dyrektor cyrku. Mamy wrażenie, że jest to zwolnienie akcji i zmniejszenie napięcia. Tymczasem jest odwrotnie, ponieważ prośba dyrektora cyrku o zachowanie ciszy i szczególnego spokoju tylko je zwiększa. W ten sposób autor przez działanie jednej z nowelowych postaci buduje napięcie w utworze.

Następnie, przedstawiono myśli towarzyszące widzom. Po pierwsze widzowie siedzący przy samej arenie zaczynają żałować, że nie zajęli miejsc wyżej, ponieważ obawiają się być tak blisko sachema. Po drugie zastanawiają się, czy pamięta jeszcze krzywdy, które mu wyrządzili. Mają nadzieję, że piętnaście lat spędzonych w cyrku w innym otoczeniu zmieniło go.

Sachem pojawia się na scenie jako groźny wojownik i mściciel. Wzniesiony przez niego okrzyk wojenny przypomina mieszkańcom Antylopy, którzy brali udział w pogromie Chiavatty, okrzyki tamtych Indian. Tyle że ten pojedynczy okrzyk przeraża ich teraz po latach znacznie bardziej. Indianin musi być uspokajany przez dyrektora cyrku. Później wykonuje, zgodnie z programem, swój numer. Kiedy zaczyna śpiewać pieśń zemsty, zgromadzeni w cyrku są przekonani, że grozi im śmiertelne niebezpieczeństwo. Obawiają się, że sachem nie zapomniał krzywd i teraz dokona ostatecznej zemsty. Widzą, jak wznosi drąg i są przekonani, że zaleje cały cyrk płonącą naftą z żyrandola. Nie dzieje się jednak nic. Sachem znika i po chwili pojawia się z prośbą o datki za występ. Wszystko okazuje się tylko zaplanowanym przez dyrektora cyrku przedstawieniem. Ludzie hojnie rzucają pieniądze. Przedstawienie się udało, cel dyrektora, czyli zarobienie dużej sumy, został osiągnięty.

Kluczowe dla znaczenia tej sceny jest to, że gest sachema był całkowicie pusty, ale lęk przeżyty przez widzów, że nadchodzi czas kary za ich czyny, był prawdziwy. Nie poznajemy ani przez chwilę wewnętrznych odczuć sachema. Autor noweli łudzi opisem jego zachowania nie tylko widzów w cyrku, ale i czytelnika. Spodziewamy się, że tak groźny Indianin zachowa się zgodnie z indiańskim zwyczajem i dokona słusznej zemsty na filistrach, którzy piętnaście lat temu podstępnie, we śnie wymordowali kobiety, dzieci i mężczyzn z jego plemienia. Tymczasem okazuje się, że sachem stracił swoją tożsamość, zasymilował się z tymi, którzy go przygarnęli. Stał się taki jak niemieccy widzowie w cyrku: dobrze wykonał zleconą mu pracę.

Niezwykle ważne dla tej sceny jest także to, że sachem śpiewa swoją pieśń zemsty po niemiecku. Zapomnienie języka ojczystego wydaje się być najmocniejszym wyrazem utraty tożsamości narodowej. Fakt ten odsyłał także dziewiętnastowiecznych czytelników utworu do porównania sytuacji Indian z ich własną. Chodziło o germanizacyjne działania kulturkampfu. Odśpiewanie pieśni zemsty w języku oprawców jest świadectwem fałszu tej pieśni. Dopełnieniem jest podniesienia drąga, którym mógłby dokonać zemsty. To, że nie dzieje się nic, najdobitniej świadczy o utracie tożsamości sachema. Sienkiewicz niszczy w Sachemie heroiczną romantyczną iluzję o mścicielach wymordowanych i zniszczonych narodów.

Problematyka noweli Henryka Sienkiewicza

Sachem Henryka Sienkiewicza jest utworem o charakterze paraboli. Przedstawia los Indianina, jedynego ocalałego z plemienia Czarnych Wężów, który zamiast mścić się za swoich przodków, całkowicie zasymilował się z ich oprawcami. Jest to także historia niemieckich osadników w amerykańskim stanie Teksas, którzy dokonali mordu na śpiących mieszkańcach indiańskiej Chiavatty, na której miejscu założyli miasto Antylopa. Zniszczyli w ten sposób społeczeństwo, które uważali za znajdujące się na niższym etapie rozwoju cywilizacyjnego. Ta świadomość pozwoliła im żyć całkowicie bez wyrzutów sumienia z powodu popełnionej zbrodni.

Przedstawiona sytuacja jest z jednej strony paralelą społeczeństwa polskiego, które w czasach powstania utworu znajdowało się pod zaborami. Z drugiej strony jest to obraz społeczeństwa niemieckiego, które niszczy narody słabsze od siebie cywilizacyjnie. Stosunek Sienkiewicza do Indian pozbawianych swojego terytorium, jest odbiciem jego stosunku do Polaków pod zaborami. Jest to gorzkie ukazanie całkowitej zagłady tożsamości narodów, które dokonuje się tak, jak pozbawienie tożsamości sachema, przez pewien rodzaj zniewolenia fizycznego. Najważniejszym etapem niszczenia tożsamości narodowej jest jednak stopniowe pozbawianie pamięci o losach narodu, z którego się pochodzi, a także zapominanie ojczystego języka, który jest ważnym nośnikiem świadomości narodowej oraz kultury. Obraz sachema był odesłaniem do możliwych skutków polityki kulturkampfu stosowanej pod zaborem pruskim.

Gorycz wymowy Sachema opiera się przede wszystkim na tym, że jest to odwrócona historia mściciela i człowieka pozbawionego swojej ojczyzny, który stara się zachować pamięć o niej. Możemy spojrzeć na ten utwór jak na ironiczne przeciwstawieństwo Konrada Wallenroda (rodzaj zemsty à rebours, działanie nie przeciwko tym, którzy zniszczyli naród, ale razem z nimi) oraz utworu Sienkiewicza Latarnik. W Latarniku mowa ojczysta odgrywa niezwykle ważną rolę w procesie symbolicznego powrotu do kraju, w Sachemie pieśń zemsty jest śpiewana w języku oprawców. Omawiany utwór jest rozbiciem romantycznej iluzji o jednostkowych obrońcach ginących narodów. Ostatni z Czarnych Wężów okazał się być zwykłym filistrem i konformistą, który z tragedii swojego plemienia zrobił cyrkowy numer.

Sachem - plan wydarzeń

1. Historia Antylopy w Teksasie.
- Otrzymanie przez Czarnych Wężów osady Chiavatta od rządu stanowego - Teksasu na wieczne użytkowanie.
- Trudne sąsiedztwo Indian i kolonistów niemieckich.
- Napadnięcie nocą Niemców i Meksykanów na śpiących mieszkańców Chiavatty.
- Wymordowanie wszystkich mieszkańców.
- Ocalenie kilku wojowników, którzy w tym czasie wyszli na łowy.
- Przeniesienie się kolonistów niemieckich na miejsce indiańskiej osady - Chiavatty w delcie rzeki i nadanie jej nazwy Antylopa.

2. Szybki rozwój Antylopy.
- Połączenie kolejowe osady z Rio del Norte i San Antonio, własna prasa lokalna i obecność trzech szkół, w tym jednej wyższej.
- Odnalezienie po sześciu latach od powstania osady kopalni żywego srebra po drugiej stronie delty; przyśpieszenie rozwoju Antylopy.
- Powieszenie w siódmym roku istnienia osady pozostałych Czarnych Wężów.
- Wybudowanie na placu, na którym powieszono Czarnych Wężów, zakładu filantropijnego.
- Nauczanie w kościołach o miłości bliźniego.
- Słuchanie wykładu o konieczności poszanowania praw narodów przez mieszkańców Antylopy.

3. Przybycie do Antylopy po raz pierwszy w historii osady cyrku.
- Duma z przybycia cyrku do miasta.
- Zainteresowanie drugim punktem programu, czyli występem ostatniego żyjącego potomka Indian wymordowanych w Chiavatcie.
- Dowiedzenie się przez dyrektor cyrku Hon. M. Deana w piwiarni Pod Złotym Słońcem, że sachem wystąpi na grobach swoich ojców.
- Radość dyrektora cyrku z tej wiadomości, ponieważ przewidywał, że dla mieszkańców będzie to wielka atrakcja.
- Chęć pokazania przez osadników rodzinom, jakiego typu ludzi wymordowali piętnaście lat temu.

4. Historia sachema.
- Znalezienie przez dyrektora cyrku starego, rannego i umierającego
- Indianina z dziesięcioletnim chłopcem w drodze do Santa Fe.
- Powiadomienie dyrektora przez starego Indianina, że chłopiec jest synem wodza (sachema) Czarnych Wężów i jego następcą.
- Przygarnięcie chłopca przez trupę cyrkową.
- Zostanie chłopca pierwszym akrobatą trupy.

5. Przedstawienie w cyrku.
- Występ tancerki Liny na dzikim koniu.
- Oczekiwanie w napięciu na pojawienie się sachema.
- Wyjście dyrektora cyrku i poproszenie publiczności o spokój ze względu na wyjątkowe wzburzenie wodza.
- Pojawienie się dumnego Indianina.
- Wzniesienie przez niego okrzyku wojennego Czarnych Wężów w języku niemieckim.
- Uspokojenie sachema przez dyrektora cyrku.
- Spacer Indianina po linie.
- Odśpiewanie przez sachema pieśni, która przedstawia historię Czarnych
- Wężów i jego życia oraz woła o zemstę za pomordowanych.
- Obawa widzów, że Indianin zemści się przez strącenie żyrandola i zalanie cyrku płonącą naftą.
- Zniknięcie Indianina.
- Pojawienie się sachema z blaszaną miską i prośbą o datki.
- Ulga widzów na wiadomość, że było to tylko zaplanowane przedstawienie.
- Hojność mieszkańców Antylopy.

6. Po przedstawieniu.
- Pojawienie się sachema w miejscowej piwiarni Pod Złotym
- Słońcem. Jedzenie przez niego knedli i picie piwa.
- Duża popularność Indianina w Antylopie, szczególnie wśród kobiet.
- Pojawianie się plotek na jego temat.

Sposób ukazania Niemców w Sachemie

Społeczność niemieckich osadników w amerykańskim stanie Teksas ukazana w noweli Henryka Sienkiewicza Sachem zamieszkiwała początkowo trzy miejscowości: Berlin, Gründenau i Harmonię. Piętnaście lat przed początkiem akcji mieszkańcy tych osad zmęczeni trudnym sąsiedztwem z zamieszkującymi Chiavattę Indianami, Czarnymi Wężami, postanowili się ich pozbyć. Zebrali się w czterystu, wezwali na pomoc Meksykan z La Ora i napadli na śpiących mieszkańców Chiavatty. Bezlitośnie wymordowali wszystkich bez względu na wiek i płeć. Zrobili to w, ich zdaniem, słusznej sprawie, żeby wprowadzać cywilizację. Następnie przenieśli się na teren Chiavatty, której nazwę zmienili na Antylopa.

Życie niemieckich osadników w Antylopie układało się bardzo dobrze. Można by pomyśleć, że było to jakieś niemieckie europejskie miasto. Po drugiej stronie rzeki Antylopy odkryli kopalnię żywego srebra. Miasto szybko się rozwijało, a jego mieszkańcy bogacili się.

Handel żywym srebrem, pomarańczami, jęczmieniem i winem przynosił im znakomite zyski. Byli uczciwi, rządni, pracowici, systematyczni, otyli. Kto by w późniejszych czasach odwiedził już kilkunastotysięczną Antylopę, ten by w bogatych kupcach miejscowych nie poznał tych niemiłosiernych wojowników, którzy piętnaście lat temu spalili Chiavattę.

Życie mieszkańców Antylopy płynęło spokojnie. Nie czuli żadnych wyrzutów sumienia z powodu rzezi, której dokonali w przeszłości. Nie widzieli sprzeczności w tym, że zbudowali zakład filantropijny przy placu, na którym powiesili ostatnich z Czarnych Wężów ani w tym, że w kościołach słuchali o potrzebie miłości bliźniego. Nie czuli się źle nawet wtedy, gdy prelegent mówił do nich o prawach narodów.

Co najdziwniejsze występ w cyrku jedynego Indianina, który ocalał z Czarnych Wężów, uważają za świetną okazję do pokazania synom i żonom, którzy przybyli później do Ameryki i nigdy nie widzieli Indianina, jakich ludzi wymordowali. Jest to dla nich coś, czym się szczycą. Początkowo jest w nich tylko ciekawość oczekujących na przedstawienie w cyrku. Zastanawiają się także, jak będzie wyglądał sachem. Kiedy pojawia się jednak dyrektor cyrku i mówi, że wódz jest dziś wyjątkowo wzburzony, kiedy widzą dzikość sachema, zaczynają rozmyślać o tym, czy pamięta jeszcze ich winy i czy spotka ich kara za nie.

Ale ten sachem, czyżby jeszcze pamiętał? Przecież wychował się od młodych lat w trupie Hon. M. Deana, złożonej przeważnie z Niemców. Czyżby jeszcze nie zapomniał? wydawało się to nieprawdopodobnym. Otoczenie i piętnaście lat zawodu cyrkowego, pokazywania sztuk, zbierania oklasków musiały wywrzeć swój wpływ. Chiavatta, Chiavatta! A toż oni, Niemcy, także nie są na swojej ziemi, daleko od ojczyzny i nie myślą o niej więcej niż na to business pozwala. Przede wszystkim trzeba jeść i pić. O tej prawdzie musi pamiętać tak dobrze każdy filister, jak i ostatni z Czarnych Wężów.

Powyższe zdanie najlepiej oddaje sposób myślenia niemieckich osadników. Byli to filistrzy, dla których świat ograniczał się do interesów i pełnego brzucha. Mimo że pieśń sachema odśpiewana po niemiecku była tylko cyrkowym występem, że jego gest zemsty okazał się elementem przedstawienia, Niemcy zgromadzeni w cyrku przeżywają moment prawdziwej grozy. Obawiają się zemsty za zło wyrządzone przodkom sachema. Jakim zaskoczeniem i ulgą jest dla nich pojawienie się Indianina z miską, w którą zbiera pieniądze. Znów mogą wykazać, że jednak mają serce. Wystarczy tylko sięgnąć do portfela i rzucić hojny datek.

Obraz Niemców zawarty w Sachemie jest bardzo niekorzystny. Przedstawia się ich jako ludzi, którzy bez skrupułów niszczą społeczeństwa na niższym etapie rozwoju cywilizacji. Jako ludzi fałszywych, którzy nie widzą ciężaru swoich czynów i nie odczuwają żadnych wyrzutów sumienia. Znamienne jest to, że niemieccy mieszkańcy Antylopy określani są jako ludzie uczciwi, tacy, którzy przyjmują nauki kościoła i akceptują konieczność poszanowania tożsamości innych narodów. Czyn z przeszłości wydaje się nic dla nich nie znaczyć.

Ciężar położony na ukazanie zachowania Niemców wobec Indian miał dla dziewiętnastowiecznych czytelników bardzo duże znaczenie, ponieważ był odbiciem ówczesnych działań germanizacyjnych. Sienkiewicz miał świadomość, że losy ginących Indian są paralelą losów Polaków.

Sachem – charakterystyka

Sachem jest głównym bohaterem jednostkowym noweli Henryka Sienkiewicza pod tym samym tytułem. Jest jedynym żyjącym potomkiem wymordowanego przez osadników niemieckich plemienia Czarnych Wężów. W chwili zagłady Chiavatty, stolicy plemienia, miał dziesięć lat. Jego zabity ojciec był sachemem, czyli wodzem Czarnych Wężów, a chłopiec miał odziedziczyć jego godność. Po wymordowaniu mieszkańców Chiavatty został znaleziony przy umierającym starym Indianinie przez dyrektora cyrku Hon. M. Deana. Przygarnięty przez trupę cyrkową.

Sachem po raz pierwszy pojawia się w noweli na arenie cyrkowej. Znany z wcześniejszych opowiadań jako potomek Czarnych Wężów jest wyczekiwany przez mieszkańców Antylopy i budzi ich lęk. Jego groźny wygląd budzi u zgromadzonych respekt.

Indianin zasługuje rzeczywiście, by nań patrzono. Wydaje się dumny jak król. Płaszcz z białych gronostajów – oznaka wodza – pokrywa jego wyniosłą postać i tak dziką, że przypomina źle oswojonego jaguara. Twarz ma jakby wykutą z miedzi, podobną do głowy orła, a w tej twarzy świecą zimnym blaskiem oczy prawdziwie indyjskie, spokojne, niby obojętne – a złowrogie. Wodzi on nimi po zgromadzeniu, jakby chciał sobie upatrzyć ofiarę. Bo zresztą uzbrojony jest od stóp do głów. Na głowie jego chwieją się pióra, za pasem ma topór i nóż do skalpowania, w ręku tylko zamiast łuku trzyma długi drąg, który służy do chwytania równowagi podczas chodzenia po drucie.

Zachowanie sachema na arenie sugeruje, że mamy do czynienia z groźnym mścicielem i wojownikiem. Wzniesiony przez niego okrzyk wojenny przypomina mieszkańcom Antylopy, którzy brali udział w pogromie Chiavatty, okrzyki tamtych Indian. Tyle że ten pojedynczy okrzyk przeraża ich teraz po latach znacznie mocniej. Widzowie mają wrażenie, że jego emocje i pragnienie zemsty nie są do końca poskromione. Dopiero dyrektor cyrku uspokaja go i skłania do wykonania numeru. Sachem wykazuje ogromny kunszt w chodzeniu po linie. Później śpiewa swoją pieśń, w której po niemiecku opowiada historię swoją i Czarnych Wężów, a także wyraża pragnienie odwetu. Podnosi także drąg, wydaje się, że w akcie ostatecznej zemsty. Jest to jednak tylko pusty gest, element przedstawienia o mszczącym się Indianinie.

Nie wiemy nic o przeżyciach wewnętrznych i odczuciach sachema. Możemy tylko wyciągać wnioski z jego zachowania. Powyższa scena świadczy o tym, że zupełnie stracił swoją tożsamość. Zapomniał o miejscu, z którego pochodzi, o swoich przodkach i o ich języku. Z tego, co powinno być źródłem największego cierpienia, uczynił cyrkowy numer. Zasymilował się całkowicie z tymi, którzy go przygarnęli.

Ostatnia scena noweli, w której widzimy sachema pijącego piwo i jedzącego knedle w miejscowej piwiarni świadczy o tym, że nie rozumie swojej przeszłości. Ten, który powinien walczyć o cześć zgładzonego plemienia, zachowuje się tak jak jego oprawcy. Jest to moment ostatecznego pozbawienia czytelnika złudzeń co do tego, że sachem jest romantycznym typem mściciela na miarę Konrada Wallenroda.