klp.plOświecenie ukształtowało się w wyniku narastającego już od XVI wieku kryzysu struktur społecznych i hierarchii wartości związanych z feudalizmem. Kryzys ten wywołał nowe zjawiska społeczne i związał się z szeregiem dyskusji prowadzących do wyodrębnienia nowej formacji kulturowej.
Pierwsze przejawy Oświecenia wystąpiły już u schyłku XVII wieku w Anglii. W roku 1688 miała miejsce bezkrwawa rewolucja, która dała mieszczaństwu możliwość współrządzenia i uczyniła z Anglii wzorcowy kraj dla całej oświeconej Europy. Rok później ukazał się List o tolerancji Johna Locke’a zawierający w zarysie cały program Oświecenia, który stał się podstawą potocznej świadomości ludzi tej formacji. Za umowną cezurę Oświecenia we Francji przyjmuje się rok 1715 – datę śmierci Ludwika XIV. Jego apogeum to połowa wieku, wtedy, gdy działali Wolter, Jan Jakub Rousseau, Denis Diderot. Monarchia Burbonów była jednak państwem o ustroju sprzecznym z ideami wyznawanymi przez oświeconych i nowe idee uznawane były jako wrogie. To właśnie sprawiło, że Oświecenie francuskie było znacznie bardziej radykalne niż angielskie i zaowocowało rewolucją w XVIII w.
Oświecenie polskie zaczęło się w porównaniu z europejskim stosunkowo późno. Jego początki datowane są na lata 40., ale właściwie do 1764 r. nie wyszło ono poza fazę wstępną. Kryzys, z którego narodziła się epoka Oświecenia, w Polsce nie dotyczył monarchii absolutnej, ale szlacheckiego republikanizmu i parlamentaryzmu. Fakt ten był przyczyną odmienności polskiego Oświecenia od zachodniego. Jego istotą nie była walka o wolność, ale o nowe rozumienie tego słowa; nie zabiegano też o usankcjonowanie równości, ale o zerwanie z łączeniem tej wartości wyłącznie ze szlachectwem; w Polsce od dawna ponadto istniał parlamentaryzm, nie trzeba było zatem krytykować monarchii w imię podziału władz. Koniecznością za to okazało się uzdrowienie Rzeczypospolitej, wyciągnięcie jej z anarchii, w której się znalazła. Toteż, gdy w całej Europie dążono do ograniczenia władzy centralnej, poddania jej kontroli narodu, w Polsce wysiłek oświeconych szedł właśnie w kierunku wzmocnienia tej władzy. W zagrożonym utratą suwerenności kraju zagadnienia polityczne zaciążyły na kształcie myśli polskiej XVIII stulecia, a hasło naprawy Rzeczypospolitej stało się głównym zawołaniem polskiego Oświecenia.
Kolejną różnicą między Oświeceniem w Polsce i na Zachodzie był społeczny status przedstawicieli tej epoki. Oświeceniowa kultura zachodniej Europy jest typową kulturą mieszczaństwa, bowiem ta właśnie grupa była główną siłą społeczną forsującą nowe idee. W Polsce – mimo jej dużego udziału – siłę tę stanowiła szlachta, a wśród pisarzy i działaczy Oświecenia przeważały osoby duchowne.
Prekursorami epoki w Polsce byli m.in. Stanisław Konarski, Stanisław Leszczyński, bracia Załuscy. Działali oni jeszcze w latach saskich. Rozkwit polskiego Oświecenia przypada dopiero na lata panowania Stanisława Augusta Poniatowkiego. Wokół króla i rodziny Czartoryskich skupiali się działacze polityczni, społeczni i literaci, którzy dążyli do przeprowadzenia reform i przebudowy państwa. Zmiany te miały dokonać się poprzez powszechne oświecenie obywateli, poprzez edukację i walkę ze starym modelem kultury. Olbrzymie znaczenie w tych działaniach miał mecenat króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, który patronował artystom i wspierał rozwój nauki.
Autor: