klp.plTradycje polskiej prasy zostały zapoczątkowane w 1661 roku za sprawą „Merkuriusza Polskiego”. Warto pamiętać, że była to jedna z pierwszych gazet periodycznych na świecie. Niestety po jej upadku przez kilka dziesięcioleci nie ukazywało się żadne polskie czasopismo. Z początkiem XVII wieku swoją działalność wydawniczą rozpoczął Jan Dawid Cenkier, założyciel „Poczty Królewieckiej”, ukazującej się w latach 1718-1729. Rozwój prasy stał się możliwy dzięki zakonom pijarów i jezuitów. Pierwsi z nich posiadali przywilej królewski na wydawanie „Nowin Polskich” w Warszawie. Jednak w 1729 roku pozwolenie, jak i sama gazeta, przeszły w ręce jezuitów, którzy wydawali ją pod zmienionym tytułem „Kurier Polski”. Gazeta składała się głównie z przedruków z czasopism zagranicznych, a jej dział krajowy był stosunkowo skromny.
Dużą rolę w rozwoju kultury w Polsce odegrały czasopisma „uczone”. Nawiązywały one do niezwykle popularnych wówczas wzorców europejskich – paryskiego „Journal des Savants” i lipskiego „Acta Eruditrum”. W Rzeczypospolitej rozwój tego typu czasopism możliwy stał się dzięki sobie Wawrzyńca Mitzlera de Kolofa, który w 1749 roku przeprowadził się z Lipska do Warszawy. W Polsce człowiek ten wydawał dwumiesięcznik „Warschauer Bibliothek” (w latach 1753-1755) oraz kwartalnik „Acta Litteraria” (w latach 1755-1756). Głównym zadaniem czasopism była promocja polskiej literatury na Zachodzie Europy.
W 1758 roku Mitzler de Kolof zaczął wydawać miesięcznik popularno-obyczajowy w języku polskim o bardzo długim tytule: „Nowe Wiadomości Ekonomiczne i Uczone, albo Magazyn Wszystkich Nauk do Szczęśliwego Życia Ludzkiego Potrzebnych”. W czasopiśmie tym, obok przedruków z pism zagranicznych, czytelnicy mogli znaleźć artykuły o tematyce rolniczej, medycznej, handlowej i przemysłowej. Ponadto pismo propagowało wartości moralizatorskie, propagowane przez takie tytuły jak brytyjskie „Spectator” i „Tatler”.
Jednak najważniejszym tytułem tego okresu był „Monitor” – czasopismo ukazujące się od 21 marca 1765 roku do końca roku 1785. Cechą wyróżniającą to pismo spośród wszystkich innych był fakt posiadania zespołu redakcyjnego ze ściśle określonym programem społecznym, politycznym i kulturalnym.
Organizatorem „Monitora” był Ignacy Krasicki. Pismo początkowo było tygodnikiem, a potem dwutygodnikiem. Poza Krasickim w skład redakcji wchodzili Franciszek Bohomolec, Adam Kazimierz Czartoryski i Józef Minasowicz. „Monitor” wyraźnie wzorował się na angielskim „Spectatorze”, co przejawiało się w nowoczesnej publicystyce. Pismo propagowało idee oświecenia, podkreślało doniosłość wychowania intelektualnego i fizycznego, higieny, urabiało charaktery, tępiło wady narodowe i dawało podstawy do wychowania obywatelskiego” – pisze Ludwik Grzebień (L. Grzebień, „Kultura, nauka, oświata”, [w:] „Historia literatury polskiej. Oświecenie”, pod red. A. Skoczek, Bohnia-Kraków-Warszawa 2006, s. 98). „Monitor” uchodził za bastion wartości mieszczańskich. Na jego łamach z czasem zaczęły dominować przekłady tekstów z brytyjskiego „Spectatora”.
Na lata 1765-1767 przypada tak zwany okres bohaterski „Monitora”. Wówczas czasopismo pełniło rolę organu wielkiej reformy społecznej. Redakcja z całych sił usiłowała wpłynąć na kształt opinii publicznej, zaciekle atakując środowiska szlacheckie. Poza tym „Monitor” stał się wówczas prawdziwym ośrodkiem koncentrującym pisarzy pierwszego pokolenia stanisławowskiego.
Czasopismo Krasickiego wyróżniało się nowoczesną publicystyką, która w niczym nie przypominała tej, znanej z tradycji sarmackich. Zamiast kwiecistych alegorii, w „Monitorze” obowiązywał jeżyk konkretny, rzeczowy i racjonalny. A dominację religii katolickiej zamieniono na wyznaniową tolerancję oraz otwartość.
Innym bardzo ważnym pismem polskiego oświecenia były „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”, będące organem prasowym słynnych „czwartków” stanisławowskich. Czasopismo ukazywało się w latach 1770-1777. W sumie opublikowano szesnaście numerów, a raczej tomów, zawierających przegląd twórczości poetyckiej środowiska związanego ze Stanisławem Augustem. Pierwszym redaktorem pisma było Jan Albetrandi, a od 1771 roku Adam Naruszewicz. W przeciwieństwie do „Monitora” twórcy „Zabaw” otwarcie przyznawali się do chęci kontynuowania tradycji staropolskich. Na łamach pisma hołdowano także dorobkowi antycznych mistrzów. Szczególną popularnością wśród twórców związanych z „Zabawami” cieszyła się także literacka tradycja francuska.
Druga połowa wieku XVIII przyniosła pokaźny przyrost liczby czasopism w Polsce. Wśród nich prym wiodła „Gazeta Warszawska” założona w 1774 roku przez Stefana Łuskinę, jezuitę, który posiadał monopol na wydawanie prasy w stolicy. Warto także zwrócić uwagę na ukazujący się na Litwie w latach 1760-1764 „Kurier Litewski” Franciszka Paprockiego.
Autor: