klp.plNie można jednak jej uznać za typową naukową syntezę, od czego stronili z resztą sami encyklopedyści, ale za próbę skoordynowania całej ludzkiej wiedzy, dokonania bilansu dorobku cywilizacji materialnej, a także stanu rzemiosł, technik, mód, stylów. Ponadto „Encyklopedia” odzwierciedla charakterystyczną dla epoki oświecenia ciekawość, zamiłowanie historii, a także radość podróżowania. Przede wszystkim jednak, francuskie dzieło można uznać za wielką próbę uporządkowania całokształtu wiedzy ludzkiej, poszukiwania w niej ładu.
Należy także pamiętać, że „Encyklopedia” posiadała wielkie znaczenie ideologiczne. To w tym dziele, niejako między wierszami, nawoływano między innymi do poszanowania praw człowieka, a także wywyższano zalety ludu, jako najpożywniejszego, najpracowitszego i najcenniejszego składnika elementu społeczeństwa. Encyklopedyści otwarcie sprzeciwiali się feudalizmowi, przyczyniając się do rozwoju nauki, a także kształtowania nowatorskie myśli nurtu oświecenia. „Wielka encyklopedia francuska”, jak pisze Libera: „stanowiła źródło fermentu ideowego” (Z. Libera, „Oświecenie”, s. 24).
Głoszono w niej także sprzeciw wobec różnorakim formom ucisku, więzieniu, cenzurze, tyranii, zaściankowości, przesądom. Wszystko to sprawiało, że dzieło miało także wyraźny kontekst polityczny. Jak pisze Marcin Cieński:
„»Encyklopedia« stanowiła jednocześnie manifest i wyzwanie światopoglądowe, jej autorzy opowiadali się po stronie oświeconego sposobu myślenia, nowej filozofii o nastawieniu naukowym i praktycznym, przeciwni byli natomiast nietolerancji i dominacji państwa absolutystycznego oraz Kościoła w życiu społeczeństwa, a także ich ingerencji w poglądy jednostek”(M. Cieński, „Oświecenie”, Wrocław 2008, s. 47). Z tego względu encyklopedyści musieli borykać z wieloma problemami, jak chociażby konfiskata dwóch pierwszych tomów, czy zakaz wydawania. Prześladowania ze strony państwa i Kościoła nie powstrzymały jednak entuzjastów, którzy pomimo przeciwności losu zdołali opublikować trzydzieści tomów „Encyklopedii”. Nie obyło się bez kompromisu, w ramach którego zmieniona została treść niektórych artykułów. Nie zmieniło to jednak wymowy całego śmiałego dzieła.
Siłą „Wielkiej encyklopedii francuskiej” było znakomite grono jej twórców. Wśród autorów artykułów znaleźli się między innymi: Monteskiusz, Wolter, Rousseau, Holbach czy d’Alembert. Jednak najwięcej zasług przypisuje się redaktorowi naczelnemu – Denisowi Diderotowi, wybitnemu filozofowi, pisarzowi i organizatorowi. Wstęp do „Encyklopedii” napisał d’Alembert. Przybrał on formę wykładu na temat klasyfikacji nauk. Poszczególne działy swoich redaktorów, którzy czuwali nad jakością i opracowywanych haseł. I tak, logikę powierzono Condillacowi, filozofię Newtona opracował Wolter, Holbach przedstawił swój system przyrody. Ciekawym pomysłem wykazał się Condorcet, który stworzył ideę matematyki społecznej. Początkowo autorzy zamierzali jedynie przełożyć na język francuski brytyjską encyklopedię, jednak po tym, jak kolegium objął Diderot, a na czele działu nauk ścisłych i przyrodniczych stanął d’Alembert, szybko okazało się, że powstanie zupełnie nowe dzieło. Rekordzistą pod względem ilości opracowanych haseł był kawaler de Jaucorut, którego wynik oscylował wokół siedemnastu tysięcy.
Sfinansowania przedsięwzięcia podjęło się czterech paryskich wydawców. Pierwsze wydanie rozprowadzane było na drodze subskrypcji. Pomimo wysokiej ceny, „Encyklopedia” cieszyła się wielką popularnością wśród czytelników. We wszystkich tomach dzieło znalazło się w sumie sześćdziesiąt osiem tysięcy haseł. Zespół autorski liczył sto pięćdziesiąt osób.
Encyklopedyści odegrali wielką rolę w historii Europy, ponieważ:
„Ich poglądy stały się jednym z zasadniczych elementów przesądzających o rozszerzeniu się wpływów oświecenia w II połowie XVIII stulecia i przygotowujących przełom – rewolucję 1789 roku”, pisze Cieński (M. Cieński, „Oświecenie”, s. 48).
Autor: