Ocalony - analiza i interpretacja

„ Ocalony” to jeden z najbardziej znanych wierszy Tadeusza Różewicza. Utwór pochodzi ze zbioru zatytułowanego „Niepokój” (1947), w którym odnajdziemy refleksje poety związane bezpośrednio z wojną i jej konsekwencjami.

Tytuł wiersza jest określeniem odnoszącym się bezpośrednio do podmiotu lirycznego utworu. Mamy tu do czynienia z typowym przykładem liryki bezpośredniej. W postaci poetyckiego monologu podmiot przedstawia siebie i swoje przeżycia, emocje, przemyślenia.

Konstrukcja utworu odznacza się pewnym rodzajem symetryczności, którą wyznacza po pierwsze klamra kompozycyjna złożona ze strof pierwszej i siódmej - ostatniej:

„Mam dwadzieścia cztery lata
ocalałem
prowadzony na rzeź.”

To swoista manifestacja tożsamości podmiotu lirycznego. Podkreśla, że jest człowiekiem młodym, któremu udało się ujść zagładzie. Szczególne znaczenie ma tu właśnie dokładne podanie wieku, gdyż w roku zakończenia wojny, Różewicz miał właśnie tyle lat. Podobną aluzję uczynił Tadeusz Borowski (w tym wypadku można mówić również o prowokacji), nadając głównemu bohaterowi „Opowiadań obozowych” swoje imię. Ta strofa, mieszcząca jedno zdanie, jest utrzymana w niezwykle spokojnej tonacji, napięcie zbudowane zostało tu poprzez skontrastowanie młodości z doświadczeniem wojny, które okazuje się głównym wyznacznikiem tożsamości podmiotu. „Wierszem <> Różewicz przekształcił swój życiorys w biografię symboliczną – przemówił tak, że mogła z nim utożsamić się cała generacja, chociaż mówił wyłącznie za siebie, w pierwszej osobie.” (Majchrowski, s.110)

Symetryczne są również strofy trzecia i piąta. Pomijając podobieństwo formalne, trzeba zwrócić uwagę na to, że obie strofy są zapisem doświadczenia wojennego podmiotu. Obie strofy zaczynają się wersem o charakterze aforystycznym:

„Człowieka tak się zabija jak zwierzę”

„Jednakowoż waży cnota i występek”

Następny wersy to dowody na poparcie wypowiedzianych tez. Dowody podmiot czerpie z własnych obserwacji, pisze dwukrotnie: „widziałem:” Dwa czasowniki: „widziałem” i „ocalałem”, samotnie stojące w wersach, określają powojenna tożsamość podmiotu, który jest przede wszystkim światkiem zagłady świata, nie tylko masowego ludobójstwa („widziałem furgon porąbanych ludzi”), ale również upadku kultury, języka, religii i moralności.

Strofy druga i czwarta obnażają upadek świata. Cała siła wyrazu tych strof uzyskana została niezwykle prostymi środkami. Podmiot kolejno wylicza pary pojęć o przeciwstawnych znaczeniach połączone spójnikiem „i”, jednocześnie komunikując ich pustkę i jednoznaczność. Podział na dobro i zło przestał być aktualny. Podmiot wiersza to człowiek stojący na zgliszczach cywilizacji, który stracił jakikolwiek punkt odniesienia.

Strofa siódma to z jednej strony głos, w którym pojawia się nadzieja na odbudowę świata, z drugiej diagnoza jego końca.

„Szukam nauczyciela i mistrza
niech przywróci mi wzrok słuch i mowę
niech jeszcze raz nazwie rzeczy i pojęcia
niech oddzieli światło od ciemności.”

Kolejne wersy rozpoczynające się od anaforycznego „niech” wyznaczają zadania dla nowego mistrza. Ale to są zadania godne Najwyższego. Podmiot szuka kogoś, kto jak Bóg na początku Księgi Rodzaju oddzieli światłość od ciemności. Oczekuje ponownego stworzenia świata, bo sam jest bezradny wobec zaistniałego chaosu: jest głuchy, niemy i niewidomy.

Ten wiersz w prostych środkach wyrazu ukazuje całą brutalność rzeczywistości powojennej. Ocalony z zagłady to człowiek upośledzony przede wszystkim moralnie, a ocalenie nie jest tu darem niebios, ale ciężarem.

  Dowiedz się więcej