klp.plKlasycyzm sytuował się wyraźnie w opozycji do tradycji sarmackiej. Obok właściwego wszystkim klasycyzmom sięgania do inspiracji antycznych, miał trzy główne źródła programu i praktyki literackiej. Pierwsze z nich tworzył francuski klasycyzm XVII-wieczny czasów Ludwika XIV i twórczość P. Corneille’a, J. Racine’a, Moliera, J. de La Fontenaine’a oraz N. Boileau. Drugie źródło stanowiła twórczość i refleksja programowa pisarzy francuskich XVIII wieku (m.in. Woltera) konsekwentnie rozwijających i modyfikujących założenia klasycyzmu. Trzecim obszarem, do którego odwoływał się polski klasycyzm XVIII-wieczny, były nurty klasycystyczne w dawniejszej literaturze polskiej, głównie twórczość Jana Kochanowskiego i pisarzy politycznych doby Renesansu. Rozmaitość tych źródeł wpłynęła na niejednolitość polskiej literatury klasycystycznej.
Na pierwszy plan wysuwała ona zadania dydaktyczne i moralizatorskie i im podporządkowywała swe zamierzenia artystyczne. Cele utylitarne poezji wynikały z przekonania o ogromnej roli słowa jako narzędzia oddziaływania na społeczeństwo. T. Kostkiewiczowa stwierdza, że:
Ważną i charakterystyczną dla sytuacji polskiej cechą klasycyzmu było traktowanie jego założeń jako programu działalności literackiej zaangażowanej w społeczno-kulturowe przemiany kraju. Szło za tym silne związanie literatury z życiem politycznym […]. Kontakt ze społecznością odbiorców stał się – w różnorodnych ujęciach – centralną sprawą ideową i artystyczno-warsztatową pisarstwa.Od początku panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego klasycyzm stał się oficjalnym programem związanym z podejmowanymi w Polsce reformami, a jego głównym ośrodkiem – podobnie jak procesów modernizacyjnych państwa – była Warszawa i dwór królewski. Pisarz pełnił funkcję mentora, mędrca i dydaktyka, główne tematy literatury klasycystycznej sytuowały się zaś w kręgu aktualnych problemów życia politycznego, formowania nowego oświeconego człowieka, ogólnej refleksji obyczajowej i społecznej. Klasycyzm postanisławowski bardziej niż na krytyce wad społeczeństwa skupił się na ukazywaniu wielkości tradycji narodowych, literatura ta miała bowiem przechować narodowe dziedzictwo do chwili odzyskania przez Polskę niepodległości.
Klasycyzm zakładał racjonalny sposób wyjaśniania zjawisk, cechowało go nastawienie na przekonanie czytelnika i posługiwanie się w tym celu elementami retorycznymi. Dążono do przedstawiania i uzasadniania prawd ogólnych, niechętnie za to dotykano spraw osobistych i indywidualnych uczuć – te zdecydowanie kontrolowano, emocje powinny bowiem dotyczyć spraw ważnych dla całej zbiorowości. Literatura miała być narzędziem poznania rzeczywistości na drodze rozumowej, powinna zatem tę rzeczywistość naśladować (mimesis). Przestrzegano zasady decorum dotyczącej odpowiedniości tematu, gatunku i poziomu stylistycznego dzieła. Klasycystyczni autorzy dążyli ponadto do posługiwania się językiem precyzyjnym, jednoznacznym, pozbawionym obcych wtrętów i elementów mowy potocznej. Najwyżej z gatunków literackich cenili epos i tragedię, chętnie uprawiali odę, komedię, satyrę, list poetycki, poemat heroikomiczny, poemat opisowy, bajkę (Czytaj więcej na ten temat w artykule Gatunki literackie Oświecenia).
Do najwybitniejszych autorów polskiego klasycyzmu należą: I. Krasicki, A. Naruszewicz, S. Trembecki, T.K. Węgierski, F. Bohomolec, A.K. Czartoryski, F. Zabłocki, J.U. Niemcewicz. Nurt klasycystyczny miał ponadto wielkie znaczenie w działalności „Monitora” (zwłaszcza w początkowym okresie), „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych”, Teatru Narodowego. W szkole klasycyzmu poezji uczyli się romantycy, a echa klasyczne niejednokrotnie pojawiają się w twórczości Mickiewicza i jego pokolenia.
Autor: