klp.plWbrew tytułowi utwór Szymborskiej nie podejmuje tematyki stosunku czy moralnej oceny pornografii. Świadczą o tym już pierwsze linijki tekstu, dające do zrozumienia, że przedmiotem wywodu jest proceder nie zmysłowej, a umysłowej natury, gdyż jak się okazuje
“Nie ma rozpusty gorszej niż myślenie.”
W całym utworze zderzone są ze sobą z jednej strony sfera emocjonalno-erotyczna, z drugiej – sfera życia intelektualnego człowieka. Świadczą o tym sformułowania w wierszu, które Szymborska wzięła z języka potocznego, jak np. “myślenie się pleni”, “pogoń za nagim faktem”, “zapłodnić umysł”. Można je mnożyć, np. “ojciec myśli”, “płodna myśl”, “obnażyć prawdę”, “gwałt dokonany na wolnej myśli” itd.
W wierszu Szymborskiej sfery seksualna i umysłowa nakładają się na siebie. Ma to zresztą uzasadnienie społeczne: jeszcze choćby w poprzednim systemie samodzielne myślenie było kojarzone z czymś wstydliwym, podobnie jak erotyka.
W czym pornografia jest podobna do działalności intelektualnej? Jak podają filozofowie i psychologowie, inwazja pornografii jest przejawem oddzielenia od siebie sfer uczuć, miłości, osobowego kontaktu z drugim człowiekiem i erotyki. Podobna rzecz może dziać się ze sferą intelektualną, która może ograniczać się do pustych, niemających zastosowania w realnym życiu akademickich dywagacji, które są celem samym w sobie. Bazując na tym podobieństwie, Szymborska bawi się językiem, łącząc obie sfery życia.
Szymborska zespala różne frazeologizmy: o analizach mówi, że są „rozwiązłe”, o syntezach – „wszeteczne”. Jest to zapewne nawiązanie do charakteru tych czynności – analiza polega na rozczłonkowaniu czegoś, „rozwiązaniu”, a synteza – na połączeniu „wszystkiego” w jedną całość. Frazeologizm „ścieranie się podglądów” został zmieniony na „tarło poglądów” (odwołanie do aktu płciowego u ryb), „dotykanie drażliwych tematów” na ich „obmacywanie”. Do frazeologizmu „pogoń za nagim faktem” zostały dodane epitety „dzika” i „hulaszcza”. Szymborska zmienia więc stałe, ugruntowane w polszczyźnie frazeologizmy, ubogacając je o jakieś dodatkowe określenia bądź zmieniając poszczególne słowa. Taka zabawa językiem sprawia, że frazeologizmy te stają się dwuznaczne – z jednej strony odnoszą się do sfery intelektualnej życia człowieka, z drugiej strony – do sfery erotycznej.
W podobny sposób został przedstawiony w wierszu topos rajskiego drzewa wiadomości dobrego i złego:
“Inne im w smak owoce
z zakazanego drzewa wiadomości
niż różowe pośladki z pism ilustrowanych”
Szymborska odwołuje się w nim do dwóch aspektów poznania, jakie dokonało się z powodu zerwania owocu z rajskiego drzewa – z jednej strony do erotycznego uświadomienia pierwszych ludzi, z drugiej – do poznania na płaszczyźnie intelektualnej.
Szymborska niejednokrotnie wykorzystuje dwuznaczność słów języka polskiego. Dzieje się tak np. w przypadku rzeczownika “pozycje”, który może być synonimem publikacji książkowej, ale odnosi się także do pozycji seksualnych.
Podobnie jest ze zwrotem:
“łączą się w pary, trójkąty i koła”,
który może odnosić się zarówno do geometrii (skojarzenie z nauką), łączenia się w związki naukowe, jak i do kojarzenia w związki erotyczne. Podobnie ma się z “parzeniem herbaty”, odnoszącym się do kolokwialnej nazwy aktu erotycznego czy z “szparą w firankach” (określenie kobiecych narządów płciowych) i “podglądaniem ulicy”.
Wszystkie wymienione elementy gry słownej stosowanej przez Szymborską wykorzystują tkwiącą w języku wieloznaczność. Czytanie “Głosu w sprawie pornografii” przypomina rodzaj gry, kalamburu, w którym trzeba odgadnąć nakładające się na siebie sensy.
Jakie jest przesłanie wiersza? Czy jest to rodzaj satyry piętnującej pornografię, samowolę i wolnomyślicielstwo zarazem? Raczej nie. “Głos w sprawie pornografii” jest bowiem pokrewny słynnej satyrze “Do króla” Ignacego Krasickiego w tym sensie, iż aktu aprobaty dokonuje się tutaj przez fingowany akt nagany – pozornie krytykując, Szymborska tak naprawdę pochwala wolność myśli.
Autor: