klp.pl
Dobrze wiedzieć
„Pierwotny tytuł („1863”, aktualny podtytuł) wskazywałby, że Orzeszkowa miała zamiar dać syntezę wydarzeń 1863 roku, uchwycić możliwie wszystkie aspekty powstania na Litwie. Ale zrezygnowała z wszechogarniającego spojrzenia, z próby generalnej oceny, aby ukazując jedynie ofiarność powstańców, ich bezgraniczne poświęcenie, mogła w ten sposób silniej zaakcentować naczelną tezę, wyraźnie funkcjonującą w okresie wzajemnych oskarżeń, a mianowicie: „Chwała zwyciężonym”. (J. Detko, Eliza Orzeszkowa, Warszawa 1971)
„Pierwotny tytuł („1863”, aktualny podtytuł) wskazywałby, że Orzeszkowa miała zamiar dać syntezę wydarzeń 1863 roku, uchwycić możliwie wszystkie aspekty powstania na Litwie. Ale zrezygnowała z wszechogarniającego spojrzenia, z próby generalnej oceny, aby ukazując jedynie ofiarność powstańców, ich bezgraniczne poświęcenie, mogła w ten sposób silniej zaakcentować naczelną tezę, wyraźnie funkcjonującą w okresie wzajemnych oskarżeń, a mianowicie: „Chwała zwyciężonym”. (J. Detko, Eliza Orzeszkowa, Warszawa 1971)
Zbiór powstał na bazie osobistych doświadczeń pisarki, w oparciu o jej wspomnienia, w których próbowała wskrzesić zamierzchły czas młodości, tak ściśle związanej z wydarzeniami roku 1863. Cykl „Gloria victis” powstał po rewolucji 1905 roku. Rozstrzygała się wówczas, tak, jak i w czasach powstania styczniowego, kwestia polskiej wolności.
Po przeszło 30 latach, które upłynęły od powstania, jego obraz zacierał się już w świadomości narodu, nierzadko minioną insurekcję oceniano niesprawiedliwie. Orzeszkowa poczuła się w obowiązku sięgnąć do tamtych doniosłych chwil, by przypomnieć je rodakom. Był to kolejny trudny okres w historii narodu polskiego, niepodległość Polski zależna była od zwycięstwa Rosji w rewolucji 1905 roku. Jej upadek spowodował zniechęcenie, bezsilność i apatię, uczucia podobne tym, które towarzyszyły Polakom po klęsce powstania 1863.
Nowelę „Gloria victis” autorka umieściła w całym zbiorze o identycznym tytule. Opowieść miała sławić bohaterów powstania, przypominać o ich poświęceniu, chwalebnej przeszłości, a tym samym wsączać w serca Polaków kolejną kroplę nadziei. Zbiór wydano po śmierci pisarki – w 1910 roku.
Dobrze wiedzieć
„W okresie kiedy sława powstania styczniowego powtórnie zajęła umysły byłych uczestników tego powstania oraz jego historyków, nowele Orzeszkowej były głosem w dyskusji, sugerowały, że nie należy pomiatać dobrą sławą tych, co zginęli za ojczyznę, uwłaczać ich pamięci, że należy oddać im przede wszystkim hołd, złożyć wyrazy uznania i czci. Taki jest pierwszy obowiązek wobec pokolenia powstańców z 63 roku; stąd też i tytuł zbiorku „Chwała zwyciężonym” doskonale odpowiada jego treściom.” (J. Detko, Eliza Orzeszkowa, Warszawa 1971)
„W okresie kiedy sława powstania styczniowego powtórnie zajęła umysły byłych uczestników tego powstania oraz jego historyków, nowele Orzeszkowej były głosem w dyskusji, sugerowały, że nie należy pomiatać dobrą sławą tych, co zginęli za ojczyznę, uwłaczać ich pamięci, że należy oddać im przede wszystkim hołd, złożyć wyrazy uznania i czci. Taki jest pierwszy obowiązek wobec pokolenia powstańców z 63 roku; stąd też i tytuł zbiorku „Chwała zwyciężonym” doskonale odpowiada jego treściom.” (J. Detko, Eliza Orzeszkowa, Warszawa 1971)
Druk zbiorku umożliwiła złagodzona cenzura. Pisarka nie musiała już nadto tuszować treści „językiem ezopowym” (ukrytymi znaczeniami). Przywołując mitologicznych bohaterów (Leonidas, Herkules) oraz stosując „językowy” patos (np. „rycerz Umęczonej” – o Tarłowskim) nadała opowieści szczególny, ceremonialny charakter. Ponadto formę noweli uznała za wystarczającą, by zmieścić w niej „wielkość” historii.
W jednym z listów do Konstantego Wojciechowskiego (z 1892 roku) pisała: „Nowela powinna mieć za prawidło ograniczanie się do jak najmniejszej ilości czasu, przestrzeni i zjawisk oraz do przedstawienia obranego przedmiotu jak najmniejszą ilością jak najściślej skoncentrowanych rysów. (...) Nie lata, ale moment, nie życie, ale epizod z życia, nie świat, lecz jego ułamek – są właściwymi dla niej przedmiotami.”
Autor: