Język i patos "Glorii victis"

Ze sposobem prowadzenia narracji silnie związana jest patetyczność utworu. Ostatnie opowiadanie cyklu, w związku z bardzo silną stylizacja baśniową, napisane jest poetyckim językiem. Dotyczy to zwłaszcza opisów przyrody, co jest zresztą znamienne dla całości pisarstwa Orzeszkowej. Występują tu rozbudowane ciągi metafor, porównań, a nade wszystko animizacji i personifikacji, np.

Przestał szumieć dąb brodaty i cisza nocna zaległa polanę. Bo noc już nadeszła, mroczna, ale nie ciemna: przezroczysta, gwiaździsta, majowa

czy

Tajał od gorejącego płomyka kryształ piersi wiatru prędkiego i ściekał na wysokie trawy z szemraniem tak cichym, z jakim płaczą warkocze brzozy, gdy z nich na ziemię spływają majowe deszcze nocne. Tak na bezimiennej, zapomnianej, nieznanej mogile leśnej płakał wiatr

Znaczący jest również dobór samego słownictwa. Oczywiste jest, że do zaistnienia patosu w utworze w dużej mierze przyczynia się styl wysoki. Dlatego też, poza licznymi poetyzmami, o których już była mowa, słownictwo cechuje się wysoką rangą stylistyczną oraz specyficznym zabarwieniem uczuciowym. Patosu dodają utworowi zwłaszcza określenia hiperbolizując – i to zarówno w odniesieniu do zasług, jak i do klęski i męki powstańców. Zwłaszcza słownictwo o „ciemnej”, ponurej tonacji, jak np. gniew, zemsta, żądza, trupy, mogiła, itp. tworzą nastrój ponurej i groźnej podniosłości, w którym ranga heroicznego czyn walczących urasta do symbolicznych, mitycznych czy baśniowych rozmiarów.

Również budowa zdania niesie za sobą określone sensy. Nie mogą pozostać niezauważone ciągi pytań retorycznych, pojawiających się zwłaszcza w początkowych partiach utworu oraz we fragmentach refleksyjnych o charakterze historiozoficznym. Są to właściwe nośniki idei, przesłania dzieła, nic zatem dziwnego w tym, że starała się Orzeszkowa nadać im odpowiedni – patetyczny – wydźwięk. Najlepszym przykładem jest szereg pytań retorycznych stawianych w rozmowie Jagmina z Marysiem:

O! kiedyż będzie inaczej? Czy kiedykolwiek będzie inaczej? Dlaczegoż nie urodziłem się w tej porze później, gdy świat będzie innym, albo w tak wczesnej, aby oczy moje nie potrafiły otworzyć się na to, że mógłby być innym, gdyby, gdyby ludzie byli inni!

Oczywiście o patosie utworu decyduje nie tylko sam język, ale także sposób prezentacji postaci czy konstruowania scen z życia powstańców. Opiera się on w dużej mierze na teatralizacji gestów i zachowań. Podziękowanie za uratowanie życia przeradza się niemal w uroczyste nadanie odznaczenia najwyższej rangi – jest publiczne wyróżnienie, gratulacje, zapytywania, uroczystości. Był to świadomy cel dążeń artystycznych Orzeszkowej, by z rzeczy codziennych wydobyć pierwiastki niezwykłości i heroiczności.

  Dowiedz się więcej