klp.pl„Hamlet” jako dramat o zemście
Tragedia Szekspira pt. Hamlet to utwór osnuty wokół tematu zemsty. Głównym wątkiem jest zemsta królewicza Hamleta na stryju, Klaudiuszu. Na Hamlecie mści się Klaudiusz oraz Laertes. Zemsta towarzyszy norweskiemu księciu Fortynbrasowi, który czuje uraz do Danii po przegranej bitwie ojca, starego Fortynbrasa. Pośrednio zemsta jest też motywem działań Poloniusza.
Szekspir analizuje ludzkie zachowania w różnych sytuacjach. Najbardziej interesują go momenty graniczne, kiedy człowiek stawia na szali wszystko, całe swoje życie. Tak jest z Hamletem. Bohater czuje się zobowiązany do dokonania zemsty na stryju. Jego motywy nie są błahe. Stryj zabił Hamletowi ojca, omamił matkę, przez co bohater stał się samotny i niezrozumiany. Klaudiusz bierze udział także w manipulowaniu Ofelią, ukochaną Hamleta. Król-zbrodniarz pozbawił Hamleta właściwie wszystkiego, co się do tej pory w życiu młodego księcia liczyło. Nawet tron, który prawnie przysługiwał Hamletowi, pozostał w rękach stryja. Zemsta staje się w takich okolicznościach aktem honoru, a więc jest moralnie uzasadniona. Klaudiusz jak najbardziej zasłużył sobie na nienawiść Hamleta.
Jednak nie tylko bohater czuje, że zemsta nie jest taka prosta. Odbiorca sztuki również ma wrażenie, że Hamlet nie zaczyna błądzić, kiedy pyta o sens zemsty, o sens śmierci Klaudiusza. Te wątpliwości są uzasadnione. W scenie modlitwy Klaudiusza, kiedy Hamlet ma doskonałą okazję zabić stryja i uczynić za dość ludzkiej sprawiedliwości, odzywają się uczucia religijne Hamleta. Bohater zastanawia się bardzo logicznie nad tym, że śmierć Klaudiusza w chwili pojednania się z Bogiem nie będzie karą. Klaudiusz od razu pójdzie do nieba. Jego czyny będą mu przebaczone, bo tak stanowi religia – jeśli człowiek żałuje za grzechy, dostąpi zbawienia.
Hamlet nagle uświadamia sobie, że pomógłby tylko Klaudiuszowi w uzyskaniu wiecznego szczęścia. A przecież królewicz doskonale pamięta wstrząsające spotkanie z duchem ojca i zwierzenia ducha na temat wielkich cierpień, które musi znosić po śmierci. Klaudiusz otruł króla-Hamleta podczas snu. Stary Hamlet nie zdążył pojednać się z Bogiem, dlatego jego dusza szybko nie zazna spokoju. Świadomość tego rozdziera serce Hamleta, ale każe mu schować nóż do pochwy. Myśli o zemście mieszają się Hamletowi z jego przekonaniami religijnymi, z rozważaniem sensu życia w ogóle.
Hamlet został w pewien sposób wybrany spośród innych postaci. Wyboru dokonały siły pozaziemskie – duch ojca Hamleta. Mimo że wcześniej królewicz podejrzewał nieszczerość stryja, miał ogromny żal do matki, na której się zawiódł bezpowrotnie – to jednak dopiero słowa ducha przyczyniają się do dalszych działań bohatera w kierunku zbrodni. Hamlet stawia sobie kolejne pytania: czy zemsta pochodzi od sił dobrych, czy złych; czy świat nadprzyrodzony jest ważniejszy niż natura ludzka; w której sferze rodzi się zemsta – w naturze człowieka czy też może w rzeczywistości pozaziemskiej. Ponieważ bohater nie znajduje odpowiedzi na te tajemnice, zwleka z zabójstwem Klaudiusza. Hamlet zdaje się potrzebować dowodów zbrodni. Przyjazd trupy teatralnej doskonale mu pomaga w tej chwili. Dzięki przedstawieniu przynajmniej zdrada stryja jest pewna.
Ciągłe wahania Hamleta opierają się na racjonalnym myśleniu, ale także na uczuciach. Książę nie daje sobą manipulować w żaden sposób. To on staje się raczej manipulatorem – kiedy dokucza Poloniuszowi, łapie za słówka króla, matkę, kolegów z Wittembergi, Ofelię, innych dworzan. Hamlet zawsze panuje nad sytuacją za pomocą języka. Postaci, z którymi bohater wchodzi w dialog, nie zastanawiają się nad wyższością Hamleta nad nimi. Skoro nie rozumieją słów Hamleta, od razu uważają go za obłąkanego. Nawet matka nie stara się zrozumieć syna. Odbiorca zauważa natomiast dwuznaczność Hamletowskich wypowiedzi. Nie jest to bełkot, ale żonglerka bardzo trudnymi sformułowaniami filozoficznymi.
Hamlet jest samotny pod każdym względem. Dla młodego wrażliwego serca samotność jest trudna. W każdej właściwie rozmowie, oprócz dialogów z Horacym, okazuje się, że inne postaci są nieświadome, naiwne, zamknięte na prawdę, niezdolne do zrozumienia głębi duszy ludzkiej. Hamlet zaś nie tylko rozumie duszę, stara się rozumieć głębię życia i świata, ale co więcej on naprawdę odczuwa głębokie rozterki duchowe. Jego psychika i uczuciowość są w stanie gwałtownego poruszenia. Hamlet przeżywa burzę myśli, burzę uczuć – bardzo często sprzecznych. Zemsta okazuje się rzeczą niebezpieczną.
Laertes jest postacią zbudowaną inaczej niż Hamlet. Syn Poloniusza nie ma żadnych wątpliwości moralnych. Wiadomość o śmierci ojca wzbudza w nim szał, zapalczywość, żądzę zemsty, walki z wrogiem, który niesprawiedliwie skrócił życie ukochanego Poloniusza. Laertes nie wdaje się w filozofię, nie zwraca uwagi na motywy religijne. Chce odpłacić mordercy zgodnie z zasadą oko za oko, ząb za ząb. Widok zdziwaczałej siostry pobudza jeszcze bardziej wielkie cierpienie Laertesa i jest kolejnym motywem zemsty.
Laertes również został sam, podobnie do Hamleta. Jego wolą jest jednak jak najszybciej odszukać winowajcę zbrodni i wymierzyć sprawiedliwość. Na grobie Ofelii młody szlachcic zostaje posądzony przez Hamleta o nieszczerość lamentu. Wzburza to Laertesa i dochodzi do bójki. Zemsta łączy się u tej postaci z wielkim cierpieniem, gwałtownością, potrzebą odreagowania, rozładowania rozpaczy za pomocą czynu. Zarzut Hamleta wypływa w tej scenie nie z zemsty, ale także z poczucia bólu po stracie ukochanej. Wkrótce, na pojedynku Laertes dopnie swego. Hamlet zostanie ugodzony zatrutą szpadą. Laertes dopiero przed śmiercią zrozumie, że zemsta niczego nie zmieniła; że jego zapalczywość była bezpodstawna. Pogodzony z Hamletem, pogodzony z prawdą, że Poloniusz zginął przez przypadek, Laertes umiera. Zemsta nie dała mu otuchy, ukojenia bólu po stracie najbliższych. Okazała się wyolbrzymiona, bo podjudzana przez króla-zdrajcę, Klaudiusza. Laertes przyznaje, że był manipulowany przez złego człowieka. Nie zdąży już jednak niczego zmienić.
Zachowanie Klaudiusza trudno nazwać mszczeniem się na Hamlecie, choć pośrednio znajduje to pewne uzasadnienie. Klaudiusz zabił brata z żądzy władzy, z zazdrości o tron, żonę, może też i syna. Są to naturalne ludzkie uczucia. Nienaturalne zaś są popełniane przez niego zbrodnie, jak bratobójstwo. Klaudiusz zdaje sobie sprawę z własnych grzechów. Nie zmienia jednak drogi postępowania. Śledzenie Hamleta, próby wysłania go do Anglii, ogłoszenie bratanka obłąkanym, perswadowanie Gertrudzie własnych planów i opinii – wszystko to mogło wypływać ze strachu przed zemstą Hamleta albo też z poczucia niedokończenia zadania, pozostawienia przy życiu wroga, który przypomina o zbrodni. Hamlet nie tylko nosi imię ojca. Hamleta kocha lud, szanuje go dwór, jest on wreszcie oczkiem w głowie matki. Zazdrość Klaudiusza może zbliżać się do poczucia zemsty. Podobieństwo Hamleta i dawnego króla może przecież wywoływać w Klaudiuszu chęć zemsty na latorośli brata.
Poloniusz jest kolejną postacią, która kieruje się w życiu niskimi pobudkami, jak spryt, służalczość, kłamstwo, zemsta. Poloniusz nie chce, aby córka zakochała się w królewiczu Hamlecie i uważa zaloty bohatera za nieszczere. Dlatego też szpieguje Hamleta i donosi na niego do króla. Widząc smutek Ofelii po tym, jak Hamlet zaparł się uczucia do niej, Poloniusz mógł odczuwać chęć zemsty na królewiczu. Poloniusz od dawna mówił królowi o miłości Hamleta do Ofelii. Budował pieczołowicie wizerunek uniżonego sługi króla, który zrobi na władcy wszystko, który nigdy się nie myli, zawsze umie doradzić i znaleźć rozwiązanie spraw dworskich.
Poloniusz tworzy sobie obraz szlachcica bez skazy, doskonałego mówcy i przyjaciela królewskiej rodziny. Nagle Hamlet niszczy ten wizerunek. Słowa Poloniusza o miłości księcia okazują się nie sprawdzać. Hamlet zaprzecza miłości do Ofelii, bo wie, że rozmowa jest podsłuchiwana. Ten fortel wyprowadza egoistycznego Poloniusza z równowagi. Szambelan zaczyna jeszcze bardziej angażować się w królewską intrygę przeciw Hamletowi, zwłaszcza, że dokuczają mu nieustanne prztyczki słowne Hamleta.
Jedyny mściciel, który pozostaje przy życiu w tragedii Szekspira to Fortynbras. Młody książę Norwegii nie może zapomnieć porażki swego ojca w walce z dawnym władcą Danii, ojcem Hamleta. Syn czuje się w obowiązku rewanżu za dokonania ojca. Temat zemsty synowskiej jest stary jak kultura europejska. W Starożytności w wielu krajach istniało prawo, które karało potomków zbrodniarzy w nawet więcej niż jednym pokoleniu. Syndrom czynów ojca, który spoczywa na synu, jest motywem bardzo starym w literaturze i sztuce.
Fortynbras jest bohaterem, którym żądzą wyższe prawa. W przeciwieństwie do Hamleta, motywowanego przez siły duchowe (ducha ojca), a także w odróżnieniu od Laertesa, który z kolei kieruje się emocją i buntem przeciw rzeczywistości – Fortynbras reprezentuje stare tradycje kulturowe. Nie czuje się nimi związany, skrępowany. Tradycja jest dla Fortynbrasa oczywista; jest wartością, o którą należy walczyć. Ten szacunek wyraża się w postępowaniu księcia. Na prośbę króla Norwegii, swego stryja, Fortynbras rezygnuje z najazdu na Danię. Naciera zaś na Polskę ze względów honorowych i zgodnie z ideą władzy w Skandynawii.
Kiedy składa hołd Hamletowi, Fortynbras najpiękniej wyraża swoje przywiązanie do tradycji i kultury. Szanuje człowieka przede wszystkim; szanuje nawet wroga. Książę Norwegii kieruje się w swym postępowaniu rozsądkiem. Jego zemsta ma zupełnie inny charakter niż zemsta Hamleta czy Laertesa. Zemsta Fortynbrasa mieści się w obrębie zachowań kulturowych, dotyczy spraw honoru.
W sztuce Szekspira zemsta jest niewątpliwie najistotniejszym tematem i osią konstrukcyjną dramatu. Mimo że od XVI wieku w Anglii powstawały inne tragedie zemsty (nazwa gatunkowa), oparte na wzorcu antycznym, dramat Szekspira stanowczo wykracza poza elżbietańskie modele. Akcja ma podobną konstrukcję zarówno u Szekspira, jak i w innych tragediach zemsty. Główny bohater dowiaduje się o śmierci członka rodziny. Odkrywa zbrodnię i próbuje znaleźć mordercę, aby pomścić haniebny czyn.
Na koniec los zrządza śmierć wielu osób. Ma to być konsekwencja zemsty i podążania ścieżką zbrodni. U Szekspira jednak schemat ten uległ wielu modyfikacjom. Przede wszystkim zwielokrotniony zostaje motyw mściciela (Hamlet, Laertes, Fortynbras). Postaci są wzbogacone pod względem psychologicznym i duchowym. Charakterologia Szekspira jest wielką dziedziną, mieszczącą rozmaite zagadnienia i zakamarki ludzkiej natury, duszy. Pogłębiony jest tu nie tylko wizerunek psychologiczny głównego bohatera, ale też innych postaci, m.in. Ofelii, Klaudiusza. Ponadto dramat Szekspira to tragedia nie traktująca zemsty w sposób prosty i jednoznaczny, pogłębiająca tę tematykę poprzez poruszenie różnych zagadnień filozoficznych.
„Hamlet” jako dramat o władzy, władcy i państwie
Akcja dramatu dzieje się w Danii. Kraj ten jest miniaturą całego świata, dlatego określenia odnoszące się do państwa duńskiego można odnieść do charakterystyki życia ludzkiego na każdej szerokości gegraficznej. Dania jest określona jako kraj, w którym „źle się dzieje”, Hamlet nazywa ją więzieniem, w którym zamknięty jest człowiek. Według Szekspira światem rządzi zło i źli ludzie i dlatego aparat państwa potrzebny jest do utrzymania jedności i stabilności. Władza może mieć jednak różne oblicza.
Klaudiusz jest typem władcy makiawelicznego. Władca makiaweliczny to taki, który kieruje się w swym rządzeniu zasadą cel uświęca środki, sformułowaną przez Niccolo Machiavellego (1469–1527) w traktacie Książę. Zdaniem Machiavellego władca ma prawo posługiwać się środkami niemoralnymi, takimi jak spryt, podstęp, manipulacja, a nawet zbrodnia – o ile będzie przy tym działał dla dobra kraju.
Klaudiusz, brat starego Hamleta, króla Danii, decyduje się na zabicie go, by zdobyć koronę, pozycję, a nawet żonę dawnego króla. Zbrodnia, na którą się odważa, dokonana jest podstępnie i w wielkiej tajemnicy. Wydarzenie to decyduje o dalszych losach Klaudiusza oraz królestwa. Stryj Hamleta okazuje się być niegodny korony, władzy, zaszczytów – jest bowiem skrytobójcą i bratobójcą. Zręcznie, krok po kroku, zmierza do zdobycia władzy i zaszczytów, co było jego celem.
Władza, którą zdobył Klaudiusz, jest dla niego źródłem przyjemności – król ucztuje, podczas gdy jego poddani ciężko pracują. Jest rozpustny i rozrzutny. Rządzi za pomocą układów dyplomatycznych – zażegnuje konflikt z Norwegią. Klaudiusz umie także sprytnie utrzymywać się na tronie – chce wyeliminować Hamleta, wysyła go do Anglii i tam chce go podstępnie zabić. Ma jednak w pewnym momencie wyrzuty sumienia, modli się, ale mimo to nie chce zrezygnować z tego, co osiągnął.
Hamlet żyje w świecie, w którym króluje władza, pieniądze, a nie prawda i uczciwość. Taki świat, w którym brat zabija brata z żądzy władzy, gdzie żona zbyt szybko zapomina o miłości do zmarłego króla, jest dla księcia duńskiego trudny do zaakceptowania, wręcz nie do przyjęcia.
strona: - 1 - - 2 - - 3 -
Autor: 