Streszczenia i opracowania lektur szkolnych klp klp.pl
Polskie Oświecenie to w dużej mierze literatura zaangażowana politycznie i społecznie, a więc literatura dydaktyczna i polemiczna. Za cel stawiano sobie zmiany w świadomości odbiorców, stąd właśnie pedagogiczny i parenetyczny charakter twórczości literackiej. Do gatunków, które dominowały w epoce, zaliczamy: satyrę, bajkę, list poetycki, poemat heroikomiczny, a więc takie formy, które najlepiej zrealizują zakładany cel. Taką samą parenetyczną rolę, obok literatury, spełniał również teatr oraz czasopiśmiennictwo.

POWIEŚĆ w ciągu XVIII wieku stała się w Europie jednym z podstawowych gatunków literatury nowożytnej. Na przestrzeni mniej więcej stu lat przeszła przez fazy narodzin, dojrzewania, ekspansji i różnicowania. Korzystała z dokonań epopei i romansu, wiązała się z rozwojem pamiętnikarstwa, epistolografii, opisów podróży i prozy dziennikarskiej. Pierwszą powieścią był powstały jeszcze we wcześniejszym stuleciu Don Kichot Cervantesa, duże znaczenie dla rozwoju gatunku miało ukazanie się w 1719 r. Przypadków Robinsona Cruzoe D. Defoe i Podróży Guliwera J. Swifta.

W czasach Oświecenia ukształtowały się trzy podstawowe typy powieści: satyryczno-obyczajowa, fantastyczno-utopijna, nawiązująca często do powiastek filozoficznych Woltera oraz powieść czuła nierzadko w formie listów lub pamiętnika, w której przekazywano intymne przeżycia wewnętrzne. Wszystkie te odmiany gatunkowe miały walory wychowawcze i wprowadzały nowy typ bohatera literackiego cechującego się krytycznym nastawieniem do dotychczasowego systemu wartości. Temu krytycznemu osądowi rzeczywistości służyły zwłaszcza powieści utopijne – wyidealizowane kraje, wyspy o sprawiedliwym ustroju i szczęśliwym społeczeństwie były w nich kontrastowo zestawiane z pełną wad współczesną cywilizacją.

Zasadniczo jednak autorzy powieści XVIII-wiecznych starali się przestrzegać w swoich powieściach zasad prawdopodobieństwa. Stosowali rozmaite techniki w celu podniesienia wiarygodności utworu: stylizacja na znaleziony rękopis (Rękopis znaleziony w Saragossie), pamiętnik (Poróże Guliwera), zbiór listów (Listy perskie Monteskiusza), relacje świadka (Przypadki Robinsona Cruzoe). Jako gatunek opowiadający historie prawdziwe mogła bowiem powieść realizować zadania dydaktyczne – pouczać i wychowywać czytelnika. Przeświadczenie to było zwłaszcza mocno obecne w powieści pozostającej pod wpływem sentymentalizmu (Julia, czyli Nowa Heloiza Rousseau, Cierpienia młodego Wertera Goethego).

W literaturze polskiego Oświecenia najważniejszą rolę odegrały powieści I. Krasickiego (powieść edukacyjna Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, Pan Podstoli, a także M.D. Krajewskiego (Podolanka), F.S. Jezierskiego. Powieści pisał także C. Godebski (Grenadier-filozof), A. Mostowska (nurt powieści gotyckiej), M. Wirtemberska (powieść obyczajowa)Malwina, czyli Domyślność serca), J.U. Niemcewicz, F. Bernatowicz (powieść czuła Niebezpieczne śluby), F. Skarbek (Pan starosta), J. Potocki (Rękopis znaleziony w Saragossie).

POEMAT HEROIKOMICZNY jest gatunkiem wywodzącym się ze Starożytności. Stanowi on parodię poematu bohaterskiego (eposu) polegającą na zerwaniu zasady decorum (zasady odpowiedniości, stosowności) między tematem, gatunkiem i stylem, co w efekcie prowadziło do uzyskania efektów komicznych. Poprzez patetyczny, wzniosły styl ukazywano zagadnienia błahe i śmieszne, zamiast właściwego eposom podziwu pojawiała się zatem się śmieszność.

W XVIII wieku poemat heroikomiczny przeżywał prawdziwy rozkwit. Powodzeniem takim cieszył się ze względu na spełnianą przez ten gatunek funkcję dydaktyczną wiążącą się z możliwością satyrycznego przedstawienia negatywnie ocenianych postaw czy zachowań. Po gatunek ten sięgali N. Boileau, A. Pope, Wolter, w Polsce do najsłynniejszych utworów tego typu należą: Myszeida i Monachomachia Krasickiego czy Organy Węgierskiego. Elementy ironii, parodii, precyzja obserwacji sprawiają, że poematy te są jednak czymś więcej niż tylko utworami mającymi doraźny cel dydaktyczny.

POWIASTKA FILOZOFICZNA – gatunek ten powstał w XVIII wieku we Francji. Jest to utwór pisany prozą, w którym narrator kreuje wymyśloną przez siebie fabułę, by ukazać za jej pomocą określone idee, światopogląd, zasady moralne. Powiastki tego typu pisano chętnie, by rozpropagować oświeceniową filozofię, czynił tak np. Wolter w Kandydzie czy Diderot w Kubusiu Fataliście i jego panu. Powiastki nawiązywały budową do awanturniczych romansów. Ich fabuły stanowiły połączenie luźnych epizodycznych scenek, w których występował bohater. Sama postać bohatera była maksymalnie uproszczona, by łatwiej można było doszukać się w niej podtekstów i aluzji.

W literaturze polskiej pojawiały się liczne tłumaczenia powiastek, m.in. Woltera, ale powstało też sporo utworów oryginalnych: Powiastki wschodnie Krasickiego, pisane po francusku powiastki orientalne J. Potockiego, sentymentalne powiastki F. Karpińskiego oraz powiastki dla ludu M. Wirtemberskiej. Żadna z nich nie była jednak powiastką filozoficzną.

SATYRA była jednym z najważniejszych gatunków literackich polskiego Oświecenia. Ukształtowana już w Antyku (Horacy) była formą szczególnie cenioną przez poetyki klasycystyczne. Satyra to utwór wierszowany, którego swoistość wiąże się z dydaktycznym i moralizatorskim nastawieniem. Osąd rzeczywistości w niej przedstawianej jest zawsze krytyczny, pokazuje upadek moralny świata: zgubny wpływ bogactwa, marnotrawstwo, pijaństwo, obłudę stosunków dworskich, kobiece wady. Postaci są wyraźnie zarysowane i mają wyolbrzymione wady. Najczęściej zły obraz współczesności konfrontuje się z dobrą przeszłością. Krytyka świata odbywała się bądź w formie monologu, bądź dialogów lub też narracji czy portretowych przedstawień bohaterów. W satyrze odnaleźć możemy elementy groteski, ironii, karykatury, komizmu.

Wymienione cechy satyry pokazują jak znakomicie gatunek ten był dostosowany do realizacji dydaktycznych założeń epoki Oświecenia. Miał służyć zmianie mentalności, nawyków i poglądów społeczeństwa. Satyry pisało wielu poetów, autorami najlepszych są I. Krasicki i A. Naruszewicz.

BAJKA jest jednym z najstarszych gatunków literatury dydaktycznej bardzo popularnym w Oświeceniu. To pisana wierszem lub prozą krótka powiastka, której bohaterami bywają zwierzęta, przedmioty, rośliny, czasem także ludzie. Wszystkie te postaci, jak wydarzenia, w których uczestniczą, są alegorią, a więc poza sensem dosłownym posiadają znaczenie przenośne – szersze, bardziej uniwersalne, wyrażające pewne typowe zachowania i problemy. Te alegoryczne sensy utrwaliły się w tradycji gatunku (zwłaszcza w bajce zwierzęcej) i tak np. lis oznaczał przebiegłość, owca – głupotę, naiwność, mrówka i wół – pracowitość itd.

Zasadniczym celem, jaki stawiali sobie autorzy bajek, była potrzeba odkrywania prawdy dotyczącej stosunków międzyludzkich i mającej wartości ogólne. Przebieg opisywanych zdarzeń najczęściej prowadził więc do puenty w końcowych wersach utworu.

W literaturze polskiej bajka pojawiła się w początkach XVI wieku. Ukształtowały się już wówczas dwie podstawowe formy tego gatunku: epigramatyczna i narracyjna. Za twórcę bajki epigramatycznej – krótkiej i zwięzłej uznawany jest Ezop (bajka ezopowa), bajki dłuższe, z bardziej rozbudowaną fabułą upodobał sobie zwłaszcza francuski poeta J. de La Fontaine (bajka lafontenowska). W polskiej praktyce bajkopisarskiej Oświecenia bajkę ezopową reprezentowała przede wszystkim twórczość I. Krasickiego, a także Minasowicza i F. Zabłockiego. Bajkę narracyjną uprawiał I. Krasicki i F. Trembecki. Popularność tego gatunku w nurcie oświeceniowego klasycyzmu wynikała z jego przydatności do pełnienia funkcji dydaktycznych – bajki pouczały bowiem i wskazywały normy postępowania.

SIELANKA jest gatunkiem powstałym już w Starożytności – jego wzory stworzyli Teokryt i Wergiliusz, w literaturze polskiej – z kolei – Jan Kochanowski i Szymon Szymonowic. Jej rozwój w Oświeceniu wiąże się z nurtem sentymentalnym. Sielanka tematycznie związana jest z życiem wiejskim, jej bohaterowie to pasterze, rybacy, myśliwi, rolnicy. Konwencja pasterska tworzy jednak tylko jeden z planów tej lirycznej, choć zawierającej często elementy opisów i dialogów, wypowiedzi. Plan drugi może dotyczyć różnych kwestii i problemów.

W obrębie sielanki oświeceniowej – według A. Dobak – możemy wyróżnić jej cztery zasadnicze odmiany związane z tematyką drugiego planu: sielankę społeczną, czułą, ludyczną i narodową. Sielanka społeczna, uprawiana głównie przez A. Naruszewicza i J.P. Woronicza, miała wyraźne nastawienie moralizatorskie, służyła propagowaniu postaw moralnych, wzorców osobowych, zawierała rozważania na temat społeczeństwa polskiego i sytuacji Rzeczypospolitej. Najważniejszą jednak rolę odegrała sielanka czuła, uprawiana przez sentymentalistów, z F. Karpińskim i F.D. Kniaźninem na czele. Bohater tego typu sielanki to człowiek czuły, niezwykle wrażliwy, a utwór stanowi opis jego emocji i przeżyć.

ODA
Gatunek mający tradycje antyczne (Horacy), niezwykle popularny w Oświeceniu. Terminem tym określano wiersze podejmujące ważną tematykę: oddające cześć Bogu, sławiące czyny bohaterskie, rozważające kwestie filozoficzne lub moralne oraz wyrażające uczucia zbiorowe. Oda, zbliżona do pieśni czy hymnu, powinna być utrzymana w wysokiej tonacji.

W polskiej oświeceniowej odzie – zgodnie z ustaleniami T. Kostkiewiczowej – można wyróżnić trzy główne odmiany: odę okolicznościową (wiązała się z jakimś doniosłym wydarzeniem), filozoficzno-moralną (analizuje pewne zjawiska lub pojęcia) i nawiązującą do tradycji horacjańskiej. W dwóch pierwszych wyraźne jest nastawienie perswazyjne podmiotu lirycznego, pojawiają się elementy retoryczne i właściwa jest poetom klasycystycznym (A. Naruszewicz). Odmiana trzecia wiąże się raczej z sentymentalizmem i cechuje ją obniżony ton wypowiedzi prowadzący do spokojnej refleksji, właściwa im jest ekspresja uczuć podmiotu, ukazanie konfliktu między wrażliwą jednostką a światem (F.D. Kniaźnin).



Polecasz ten artykuł?TAK NIEUdostępnij






  Dowiedz się więcej
1  Sentymentalizm
2  Chronologia - najważniejsze wydarzenia epoki
3  Filozofia oświecenia - charakterystyka