klp.plSentymentalizm w literaturze, który polegał na zwróceniu się w kierunku uczuć, zapoczątkował proces przemian, zakończony nastaniem epoki romantyzmu. Dlatego też, z perspektywy czasu, niektórzy nazywają okres sentymentalizmu preromantyzmem. Korzeni myśli tego nurtu należy doszukiwać się w osiemnastowiecznej filozofii Jana Jakuba Rousseau. Kluczowym aspektem sentymentalizmu było podkreślanie roli uczuć w procesie poznawania świata przez człowieka, jak i samego siebie. Jak pisze Marcin Cieński:
„Prąd ten czerpał inspirację z dzieł, które przyczyniły się do uformowania się filozofii oświeceniowej, zmieniał jednak w jej obrębie rozkład akcentów, większą rolę przypisując perspektywie podmiotowej, związanej z emocjami i ich wyrażaniem”(M. Cieński, „Oświecenie”, Wrocław 2008, s. 184).
Poza myślą Rousseau, największy wkład w filozoficzne podstawy sentymentalizmu mieli John Locke i David Hume. Pierwszy z nich uważał, że człowiek poznaje otaczający go świat poprzez wewnętrzną refleksję. Drugi z kolei podkreślał, że zdolność odczuwania jest decydująca w procesie ludzkiego poznania, a także we wszelkich aktach woli. Wracając do Rousseau, należy zwrócić uwagę na zasadniczą myśl jego filozofii – dobrem jest to, co wywodzi się z pierwotnej natury, a złem to, co powstało jako produkt ludzkiej cywilizacji. Uważał on naturę, a ściślej mówiąc przyrodę, za niezbędną do rozwoju wrażliwości. Ponadto Francuz dopatrywał się w niej wzorca relacji społecznych, które w najdoskonalszy sposób uwzględniają uczucia i emocje.
Rousseau przeciwstawiając sobie naturę i cywilizację doszedł do wniosku, że człowiek zatracił swą przyrodzoną dobroć oraz umiejętność odczuwania, które znajdowały się u podstaw pierwotnych więzi społecznych. Filozof nawoływał do „zrzucenia demoralizujących kajdan kultury” (R. Krzywy, „Prądy kulturowe i filozoficzne”…, s. 47), by rozpocząć poszukiwania prawdziwego, utraconego szczęścia i wolności. Na podstawie tej myśli wykształcił się model bohatera sentymentalnego, czułego, podążającego za głosem serca, żyjącego na łonie przyrody lub w zgodzie z nią. Najczęściej bohater ten wywodził się z mieszczaństwa bądź drobnej szlachty, a jego życiowy celem jest osiągnięcie idealnej egzystencji. W poezji natomiast sentymentalizm przyjmował najczęściej formy intymnego wyznania lub lamentu, zdradzającego wewnętrzne przeżycia człowieka.
Sentymentalizm można także pojmować jako światopogląd głoszący, że ludzie są sobie równi, a każdy z nich posiada autonomiczną zdolność odczuwania. W uczuciach Rousseau dopatrywał się jedynej drogi do przełamania sztucznych barier cywilizacyjnych, które odgradzają od siebie ludzi. Poza uczuciami, wielką wagę filozof przywiązywał do moralności, jako podstawy relacji interpersonalnych. Poglądy Rousseau szybko trafiły do tych, którzy nie mieli realnego wpływu na życie polityczne, ponieważ nie wywodzili się z właściwego stanu, ale charakteryzowali się świadomością swojej pozycji ekonomicznej i poczuciem własnej godności. Podczas gdy w Zachodniej Europie grupą tą było mieszczaństwo, które stawało się coraz bardziej wyemancypowane, w Polsce głównym odbiorcą sentymentalizmu była drobna szlachta. Stąd też nieco inaczej wyglądał ten nurt w Rzeczpospolitej. Podczas gdy na Zachodzie synonimem zła była cywilizacja, w naszym kraju głoszono, że jest nim magnateria.
Jak pisze Cieński:
„Sentymentalizm przyznawał literaturze szczególne miejsce jako czynnikowi kształtowania relacji wewnątrz społeczeństw i między ludźmi, jak narzędziu poznawania świata i refleksji nad nim, wreszcie jako swoistemu drogowskazowi moralnemu”(M. Cieński, „Oświecenie”, s. 185). Jednak nie było to zjawisko skodyfikowane, posiadające surowe wytyczne i reguły tworzenia utworów literackich. Zamiast tego obowiązywało kilka bardzo ogólnych zasad, a zdecydowanie więcej uwagi zwracano na rolę pisarza i ostateczny charakter utworu. Nie oznaczało to jednak, że nie powstawały dzieła teoretyczne sentymentalizmu, czego najbardziej znanym przykładem jest „O wymowie w prozie lub wierszu” Franciszka Karpińskiego z 1782 roku. Poeta zwrócił w swojej pracy uwagę na to, że źródłem wszelkich utworów artystyczność powinno być serce twórcy, dzięki któremu możliwe było odbierania świata w zupełnie nowy sposób.
Według sentymentalistów utwory literackie powinny być proste i przepełnione pozytywnymi i łagodnymi uczuciami. W ten sposób dzieła przybierały formę wyciszoną, stłumioną, pozbawioną wszelkich gwałtowności. Wspomniana prostota odnosiła się zarówno do stylu, formy, jak i do języka poezji. W utworach sentymentalnych pojawiały się więc inspiracje folklorem, wyrazy i zwroty zaczerpnięte z mowy potocznej, oczywiście bez wulgaryzmów, a także odejście od wszelkich ozdobności. Ponadto sentymentaliści podejmowali się często odważnych prób analizy psychologicznej postaw bohaterów swoich dzieł.
Stosunkowo szybko sentymentaliści opracowali własny charakterystyczny sposób pisania o uczuciach. Z czasem okazało się, że było to zgubne, ponieważ środowisko pisarzy i poetów tworzących w tym nurcie nie poszerzało kręgu swoich zainteresowań. Przyczyniło się to do stopniowej banalizacji i stosowania na okrągło tych samych wzorców. Jak pisze Roman Krzywy:
„Propagowany przez prąd wzorzec osobowy zyskał akceptację społeczną, stając się modną a powierzchowną konwencją obyczajową, która szybko oderwała się od swego zaplecza ideowego , uległa schematyzacji i stała się obiektem krytyki”(R. Krzywy, „Prądy kulturowe i filozoficzne”…, s. 47). Dopiero romantykom udało się wprowadzić konieczne zmiany, które spowodowały, że literatura uczuć opanowała całą Europę.
W dziełach sentymentalistów spotkać mogliśmy nie tylko bardzo podobnych do siebie bohaterów, ale także niemal identyczne sytuacje fabularne. Działo się tak za sprawą obowiązujących w nurcie tendencji tematycznych. Do najpopularniejszych z nich należały aktualizacja mitu arkadyjskiego, zainteresowanie dzieciństwem i jego wpływem na późniejsze, dorosłe życie człowieka. Utwory sentymentalne posiadały ponadto spory ładunek dydaktyczny. Czytelnik mógł odnaleźć w nich wskazówki, przykłady i zalecenia, mówiące jak powinien się zachować w danej sytuacji wyboru moralnego. Często też podpowiedzi te były opatrzone obszernym komentarzem i uzasadnieniem odautorskim.
Warto także pamiętać, że sentymentalizm za autentyczne uważał wartości wywodzące się z natury, dlatego też w utworach tego nurtu pojawia się wiele elementów przyrodniczych. Uważa się, że to sentymentaliści odkryli dla literatury pięknej góry jako wyraz doskonałości i potęgi natury. Ponadto twórcy ci doszukiwali się nadzwyczajnych wartości w życiu rodzinnym, religii, a także analizie stanów wewnętrznych bohaterów. Sentymentalizm przeciwstawiał się
„fałszowi, obłudzie i mechanizmom prowadzącym do wyobcowania jednostki ze społeczeństwa, do utraty jej naturalnych wartości”(M. Cieński, „Oświecenie”, s. 186). Omawiany kierunek ponadto podejmował tematykę patriotyczną.
Jak zostało to już wspomniane, sentymentalizm stanowił opozycję wobec klasycyzmu. Przejawiało się to głównie w odrzuceniu takich prawideł tworzenia, jak na przykład zasada decorum. Ponadto twórcy związani z nurtem poszukiwali takich inspiracji, które nie tylko nie wywodziły się z klasycyzmu, ale były mu wręcz wrogie i przeciwstawne.
Sentymentalizm dopracował się także zupełnie nowych form literackich, takich jak nieznane wcześniej gatunki teatralne – drama mieszczańska, komedia łzawa, tragedia sentymentalna; gatunki epickie – powieść czuła, sielanka, pamiętnik-wyznanie; sielankę właśnie uważa się za gatunek reprezentatywny sentymentalizmu.
Sentymentalizm w Europie Zachodniej narodził się na początku XVIII wieku, a początkowo jego najwybitniejszymi reprezentantami byli twórcy angielskich sielanek: Richard Steele, Edward Moore, Samuel Richardson, Laurence Sterne, James Thompson i Thomas Gray. Jednak omawiany kierunek znacznie silniej odznaczył się we Francji, dzięki twórczości takich pisarzy jak Jan Jakub Rousseau, Denis Diderot czy Louis Sebastian Mercier. Równie wielką popularnością sentymentalizm cieszył się w Niemczech, gdzie reprezentowali go między innymi Johann Heinrich Voss, Christian Furchtegott Gellert i Salomon Gesner. Za dzieło bliskie nurtowi uważa się także „Cierpienia młodego Wertera” Goethego.
W Polsce sentymentalizm pojawił się w latach sześćdziesiątych XVIII wieku i nie miał jednego głównego ośrodka, choć wielu za taki uważa Puławy, gdzie mieściła się główna siedziba Czartoryskich. Należy jednak pamiętać, że nurt ten był popularny na prowincji, skąd pochodził najsłynniejszy jego rodzimy reprezentant Franciszek Karpiński. W Puławach tworzyła natomiast Maria Wirtemberska. Do grona najbardziej znanych przedstawicieli sentymentalizmu zalicza się ponadto: Franciszka Dionizego Kniaźnina, Feliksa Bernatowicza, Ludwika Kropińskiego, Jana Pawła Woronicza, Kazimierza Brodzińskiego, Cypriana Godebskiego, Ignacego Jaxę Bykowskiego, Fryderyka Skarbka, Franciszka Salezy Jezierskiego, Michała Dymitra Krajewskiego.
Autor: