klp.pl- wyruszenie Marcinka wraz z ojcem i matką saniami z rodzinnych Gawronek,
- zapoznanie się z nauczycielem Wiechowskim i jego rodziną,
- targowanie się pani Borowiczowej i pani Marcjanny Wiechowskiej o cenę nauki Marcinka,
- lament chłopca po odjeździe rodziców i pierwsza samotna noc w Owczarach.
2. Pierwsze miesiące nauki u pana Wiechowskiego:
- wprowadzanie Marcinka w szkolne zasady przez ucznia, Piotrka Michcika,
- odczytywanie listy obecności i śmieszne odpowiedzi dzieci, nie znających języka rosyjskiego,
- zagubienie i konsternacja Marcinka podczas pierwszych lekcji rosyjskiego i odpowiadania innych uczniów przy tablicy,
- kłopoty Marcina w nauce rosyjskiego i tęsknota za domem rodzinnym.
3. Wizytacja dyrektora Jaczmieniewa w Owczarach:
- wielkie przygotowania uczniów, budynku szkoły i domu Wiechowskiego,
- egzaminowanie dzieci przez dyrektora Jaczmieniewa,
- krytyczne uwagi dyrektora i zagrożenie utratą pracy przez nauczyciela,
- zaskakujący powrót Jaczmieniewa i przeprosiny za pomyłkę w ocenie pracy Wiechowskiego,
- relacja pani Wiechowskiej z rozmowy wiejskich bab z dyrektorem – żale z powodu uczenia tylko po rosyjsku,
- świętowanie w domu nauczyciela.
4. Starania pani Borowiczowej o przyjęcie syna do gimnazjum w Klerykowie:
- niecierpliwe oczekiwania rodziców i kandydatów na termin egzaminu do szkoły,
- dokuczliwe uwagi innych chłopców na temat wyglądu Marcinka,
- rozmowa pani Borowiczowej z Żydem, proponującym korepetycje u samego egzaminatora,
- zapisanie Marcina Borowicza na dodatkowe lekcje przygotowawcze u profesora Majewskiego,
- zakwalifikowanie się Marcina i innych uczniów pana Majewskiego na listę klasy wstępnej klerykowskiego gimnazjum,
- umieszczenie Marcinka na stancji u pani Przepiórkowskiej, dawnej znajomej matki chłopca.
5. Pierwsze kroki Marcina w nowej rzeczywistości szkolnej:
- kłopoty z opanowaniem materiału po rosyjsku, mimo usilnych starań Marcina i nieustannej nauki w ulubionym miejscu w zaroślach,
- częste sytuacje ośmieszania na lekcjach uczniów słabszych oraz niskiego pochodzenia takich jak Romcio Gumowicz „Czarny”.
6. Zielone Świątki w domu w Gawronkach:
- przyjazd matki po małego Borowicza,
- słuchanie opowieści o kradzieży i cudownym powrocie klaczy Borowiczów.
7. Opuszczenie się Marcina w nauce:
- śmierć matki Marcina jeszcze tego samego lata,
- powrót chłopca do klasy i nowe miejsce w ławce obok drugorocznego „Wilczka”,
- chodzenie na wagary i nieodrabianie lekcji,
- przypadkowe znalezienie się Marcina w kościele i zaobserwowanie sceny wyrzucenia inspektora gimnazjum przez księdza Wargulskiego,
- poznawanie różnych typów nauczycieli przez Marcina i całą klasę:
- historia pana Leima, nauczyciela łaciny,
- specyficzna osobowość „Kałmuka”, nauczyciela rosyjskiego,
- niedbałe lekcje polskiego u zastraszonego pana Sztettera,
- dziwne sposoby rusyfikacji na matematyce prowadzonej przez pana Nogackiego.
8. Przygoda z pistoletem w połowie klasy trzeciej:
- strzelanie z pistoletu wraz z kolegami ze stancji: Szwarcem i braćmi Daleszowskimi,
- złapanie chłopców na gorącym uczynku przez policjanta,
- ukaranie Marcina i Szwarca przez dyrekcję szkoły,
- zawdzięczanie szczęśliwego zakończenia afery zmarłej pani Borowiczowej i poprawa zachowania Marcina.
9. Zapuszczanie się w odległe wsie podczas wakacyjnych polowań Marcina:
- zainteresowanie się chłopca łowiectwem,
- opowieści o sławnym bogatym chłopie Scubiole oraz biedaczynie Lejbie Koniecpolskim,
- zakończona fiaskiem wyprawa Marcina na głuszce ze znakomitym myśliwym, Szymonem Nogą.
10. Początek klasy piątej i nowa sytuacja w szkole:
- zmiany personalne i zaostrzenie rusyfikacji w gimnazjum oraz w całym mieście,
- wprowadzenie systemu donosicielstwa i szpiegowania uczniów nawet na stancjach.
11. Obecność Marcina na przedstawieniu teatru rosyjskiego i początek zaangażowania w kole rusofilskim:
- klasowy bojkot propozycji dyrekcji na temat przedstawienia przyjezdnego teatru z Rosji,
- upór Marcina w rozmowie z radcą Somonowiczem i panią Przepiórkowską,
- zachwyt nauczycieli oraz rosyjskich dam spowodowany obecnością Borowicza na widowni,
- przychylność i opiekuńczość inspektora Zabielskiego wobec Marcina,
- zbieranie się koła rusofilskiego u Zabielskiego w domu.
12. Historia Andrzeja Radka:
- smutne dzieciństwo chłopskiego syna w Pajęczynie Dolnym,
- „ukaranie” wiejskiego urwisa, Jędrka Radka, przez szlacheckiego korepetytora, Paluszkiewicza „Kawkę”,
- zafascynowanie chłopca nauką i bezinteresowna opieka nauczyciela nad chłonącym wiedzę i pracowitym Radkiem,
- wyjazd Jędrka do szkoły w Pyrzogłowach wraz z protektorem i wychowawcą, Paluszkiewiczem,
- śmierć opiekuna i początki zarabiania korepetycjami przez Andrzeja,
- udanie się w pieszą drogę do gimnazjum, do Klerykowa, po uzyskaniu przez chłopca patentu,
- spotkanie chytrego chłopa i wielkodusznego szlachcica na drodze do Klerykowa,
- otrzymanie przez Radka posady korepetytora Władzia Płoniewicza,
- znoszenie dokuczliwych uwag na temat pochodzenia, wyglądu i zwyczajów Radka,
- wszczęcie bójki w klasie,
- ukaranie chłopca wyrzuceniem ze szkoły przez dyrektora gimnazjum,
- wstawienie się za Radkiem Marcina Borowicza u protektora Zabielskiego,
- powrót Andrzeja do grona gimnazjalistów i początek przyjaźni z Marcinem.
13. Podział klasy Borowicza na „literatów” oraz „wolnopróżniaków”:
- spotkania koła „literatów” u inspektora Zabielskiego,
- niechlubne metody „nauki” „wolnopróżniaków”,
- lektura History of civilisation in England Henryka Tomasza Buckle 'a w środowisku siódmoklasistów zainteresowanych literaturą i utworzenie się filozofujących podgrup: „materialistów”, „metafizyków”, „idealistów”, „pomidorowców” (ortodoksyjnych katolików).
14. Buntownicza obrona katolicyzmu przez Tomasza Waleckiego „Figę” na lekcji historii:
- wykład profesora Kostriulewa na temat jezuickich klasztorów żeńskich na terenach dawnej Polski,
- odezwa „Figi” w sprawie odczytu nauczyciela – niezgoda na zakłamanie historii i szkalowanie Kościoła katolickiego,
- wezwanie dyrektora gimnazjum na pomoc w rozstrzygnięciu sprawy,
- ujawnienie prawdy o niekonsultowaniu się Waleckiego z klasą – samotny głos Marcina Borowicza,
- ukaranie „Figi”, rzucającego nienawistne spojrzenia ku Borowiczowi.
15. Rozpoczynająca patriotyczny ferment recytacja Reduty Ordona przez nowego ucznia, Bernarda Zygiera:
- pojawienie się w klasie siódmej nowego ucznia z Warszawy,
- domysły na temat przyczyn wydalenia Zygiera ze szkoły i ostrożność w relacjach z nadzorowanym i wywyższającym się kolegą,
- rozmowa profesora Sztettera z Zygierem i prośba o recytację jakiegoś polskiego utworu,
- niezwykle patetyczna i wzruszająca chwila deklamacji Reduty Ordona przez Zygiera,
- początek świadomości narodowej wśród uczniów.
16. Spotkania zbuntowanych przeciw rusyfikacji gimnazjalistów „na górce”:
- zorganizowanie osobnego pomieszczenia w Starym Browarze przez Mariana Gontalę,
- tajne spotkania coraz szerszej grupy gimnazjalistów w celu czytania zakazanych lektur literatury polskiej i światowej,
- przemiana Marcina Borowicza pod wpływem głównie lektury Mickiewicza i rozmów o historii Polski z Zygierem.
17. Zemsta Marcina na inspektorze Majewskim:
- napotkanie inspektora Majewskiego, chcącego wyszpiegować kryjówkę patriotów,
- obrzucenie Majewskiego błotem przez Marcina, pragnącego zemścić się za wszystkie lata kłamstw i krzywd doznanych w rosyjskiej szkole,
- ostrzeżenie kolegów o niebezpieczeństwie nakrycia przez Majewskiego i policję,
- daremne poszukiwania kryjówki zbuntowanych przez nauczyciela i władze.
18. Miłość Marcina Borowicza i Anny Stogowskiej („Biruty”) podczas nauki do egzaminu maturalnego:
- pierwsze zauroczenie Marcina,
- milczące spotkania Marcina i Anny w ogrodzie,
- wymowne spojrzenie niedostępnej dotąd Anny w kierunku adoratora i początek wielkich nadziei Marcina,
- nagłe zniknięcie dziewczyny i samotne nauki Borowicza aż do matury.
19. Powrót Marcina do Klerykowa po pomyślnym ukończeniu gimnazjum i z wieścią o rozpoczęciu studiów w Warszawie:
- odwiedziny w upadającej stancji u pani Przepiórkowskiej,
- ostatnia rozmowa z rozgoryczonym i zawiedzionym życiem radcą Somonowiczem.
20. Rozpacz Marcina z powodu zsyłki Stogowskich do Rosji i pomocna dłoń Andrzeja Radka.
Autor: 