Walka z formą, czyli szyderstwo naszych złudzeń o własnej autentyczności

Gombrowicz jest w Ferdydurke krytykiem formy – formy, która fałszuje ludzką naturę, zabija w człowieku autentyczność, naturalność. Narrator i zarazem bohater powieści Józio wypowiada jej wojnę. Rozprawa z formą przebiega w utworze w trzech fazach – pierwsza to zderzenie z szablonem, jaki narzuca szkoła, z jej infantylizmem, konserwatyzmem, a wręcz skretynieniem „ciała pedagogicznego”; druga faza – to obrachunek z pozornie tylko wyemancypowanym obyczajowo mieszczaństwem; trzecia stanowi zderzenie z konserwatyzmem ziemiańskim. Wszystkie te etapy walki z formą polegają na kompromitowaniu jej w dziwacznych, groteskowych sytuacjach, z których każda kończy się „kupą”, czyli wielką bijatyką. Poprzez wtargnięcie żywiołu, anormalność dochodzi do pęknięcia formy. Niestety jednak, forma jest wszechpotężna i nie można jej definitywnie zniszczyć ani przed nią uciec –

nie ma ucieczki przed gębą, jak tylko w inną gębę.

Walka z formą, czyli z fałszem i zakłamaniem, jest więc z góry skazana na niepowodzenie. J. Jarzębski uważa, że:

[…] człowiek, chcąc nie chcąc, grzęźnie wciąż w gotowych językach i konwenansach, które nie tylko mu świat objaśniają, ale i jemu samemu wyznaczają w nim gotową rolę do odegrania. I jak – próbując się z tego więzienia form wyzwolić – nieustannie popada w nowe uzależnienie, bo przecież bez formy w ogóle żyć nie może. Odbywa się to na wielu różnych poziomach: od poziomu zwyczajnych gestów do poziomu refleksji filozoficznej nad światem.

Sam Gombrowicz również jest zdania, iż człowiek nie może się pozbyć definitywnie swojej maski – poza nią nie ma bowiem żadnej twarzy,

[…] tu można tylko żądać, aby uprzytomnił sobie swoją sztuczność i ja wyznał.

– twierdzi pisarz. Skazany na fałsz, niemogący być nigdy całkowicie sobą człowiek, może zdobyć się jedyną szczerość, na jaką go stać – wyznać, że szczerość jest mu niedostępna. I to wyznanie pozwala go ocalić, uratować od zagłady jego osobowość, a to dzięki samej już woli autentyczności, głębokiemu przekonaniu, że chce być sobą, uparcie i wbrew wszystkiemu. Niestety, ten bunt przeciwko deformacji musi być tragiczny i beznadziejny. Tak streszcza jego istotę sam pisarz:

Nie mogę być sobą, a jednak chcę być sobą i muszę być sobą – oto antynomia, z tych nie dających się uładzić… i nie oczekujcie ode mnie lekarstw na nieuleczalne choroby. Ferdydurke stwierdza jedynie to wewnętrzne rozdarcie człowieka – nic więcej.

  Dowiedz się więcej