klp.plMłoda Polska miała w atmosferze epoki, w tragicznym tchnieniu miast nowoczesnych, w biologicznym demoralizmie (…) elementy, które zdawały się prowadzić w kierunku stworzenia Polski jako idei współżycia ludzi, własną, swobodną wolę dźwigających swe zbiorowe istnienie ponad otchłanią żywiołu.
Aby w pełni zrozumieć wielorakość, wielostronność oraz bogactwo epoki, należy prześledzić chociażby najważniejsze publikacje, utwory muzyczne, malarskie oraz najbardziej istotne wydarzenia polityczne, społeczne oraz cywilizacyjne.
1890
- dymisja Ottona von Bismarcka, niemieckiego polityka, premiera Prus, kanclerza Rzeszy zwanego żelaznym kanclerzem i słynącego w zaborze pruskim z niechęci do Polaków. Kończy się jago prawie trzydziestoletnia kariera polityczna;
- pierwsza manifestacja z okazji 1 maja zorganizowana w Warszawie;
- złożenie zwłok poety romantyzmu Adama Mickiewicza na Wawelu;
- publikacja Lalki Bolesława Prusa – wybitnego pozytywistycznego dzieła;
- utworzenie Galicyjskiej Partii Robotniczej;
- wizyta Józefa Pankiewicza i Władysława Podkowińskiego w Krakowie;
1891
- powstanie Towarzystwa Szkoły Ludowej w Galicji, organizacji, której celem był rozwój oświaty wśród ludu;
- debiut poetycki Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Andrzeja Niemojewskiego, Franciszka Nowickiego;
- ukazanie się głośnej powieści Henryka Sienkiewicza, zatytułowanej Bez dogmatu, opowiadającej losy polskiego dekadenta Leona Płoszowskiego; poza tym opublikowano między innymi dzieła: Świat się kończy Jana Kasprowicza, Maurycy Maeterlinck Zenona Przesmyckiego, Poezje I Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Siłaczka Stefana Żeromskiego, Sztuka i krytyka u nas Stanisława Witkiewicza;
1892
- powstanie Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) o charakterze niepodległościowym, socjalistycznym i pracowniczym (klasyfikowana w grupie partii lewicowych);
- założenie socjalistycznego pisma „Naprzód”;
- przekład Głodu Knuta Hamsuna, norweskiego pisarza, prekursora tendencji w powieści psychologicznej oraz egzystencjalnej;
- strajki robotnicze w Łodzi;
- pierwszy tom Wielkiej Encyklopedii Powszechnej Ilustrowanej; utwory: Pan Balcer w Brazylii Marii Konopnickiej, Śmierć I. Dąbrowskiego;
1893
- zawarcie przymierza prusko-rosyjskiego;
- powstanie Socjaldemokracji Królestwa Polskiego, organizacji dążącej do wybuchu międzynarodowościowej rewolucji robotniczej, obalenia ustroju kapitalistycznego, likwidacji państw narodowych oraz wprowadzenia rządów proletariatu;
- Liga Polska przekształca się w Ligę Narodową;
- przekład Młodej Skandynawii Hanssona;
- Gabriela Zapolska publikuje Menażerię ludzką, a Henryk Sienkiewicz Listy o Zoli;
1894
- wstąpienie na rosyjski tron Mikołaja II;
- Powszechna Wystawa Krajowa we Lwowie;
- założenie pisma „Robotnik” pod redakcją Józefa Piłsudskiego;
- początek działalności Hakaty w zaborze pruskim;
- przekłady: Charles Baudelaire’a Kwiaty grzechu; Dzika kaczka Henryka Ibsena;
- Władysław Podkowiński wystawia głośny Szał uniesień;
- wydania: Nad głębiami Adama Asnyka, Emancypantki Bolesława Prusa, Poezje II Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Doktor Piotr oraz Mogiła Stefana Żeromskiego;
1895
- powstanie Stronnictwa Ludowego w Galicji;
Stanisław Wyspiański wykonuje polichromię kościoła Franciszkanów w Krakowie;
- dzieła: Poezje Antoniego Langego, Forpoczty Marii Komornickiej, Homo sapiens Stanisława Przybyszewskiego, Rodzina Połanieckich Henryka Sienkiewicza, Opowiadania Stefana Żeromskiego;
1896
- utworzenie Stronnictwa Chrześcijańsko-Ludowego w Galicji przez księdza Stojałowskiego;
- założenie „Krytyki” w Krakowie;
- pierwsze pokazy kinematografu w Krakowie, Warszawie i Lwowie;
- utwory: Melancholicy Elizy Orzeszkowej, Komediantka Władysława Reymonta, Quo vadis Henryka Sienkiewicza;
1897
- wybuch strajków w Warszawie i Zagłębiu Dąbrowskim;
- utworzenie Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego w zaborze rosyjskim;
- wystawa Stowarzyszenia Artystów „Sztuka”;
- założenie „Życia” w Krakowie;
- wizyta cara Mikołaja II w Warszawie;
- wydanie przekładów dzieł: Wspomnienia z martwego domu Fiodora Dostojewskiego, Nowele Allana Edgara Poe;
- opublikowanie polskich utworów: Faraon Bolesława Prusa, U progu sztuki Sewera, Grzech Stefana Żeromskiego;
1898
- początek wojny o Filipiny pomiędzy USA a Hiszpanią;
- strajki w zaborze rosyjskim;
- skonstruowanie radia przez Marconiego, włoskiego fizyka i konstruktora, laureata Nagrody Nobla z dziedziny fizyki w roku 1909 za wkład w rozwój telegrafii bezprzewodowej;
- odkrycie radu przez Piotra Curie i Marię Skłodowską- Curie;
- objęcie redakcji krakowskiego „Życia” przez Stanisława Przybyszewskiego;
- odsłonięcie pomników Adama Mickiewicza w Krakowie i Warszawie w stulecie urodzin wieszcza;
- otwarcie Politechniki Warszawskiej - jednej z największych i najlepszych wyższych uczelni technicznych w Polsce oraz w Europie Środkowo-Wschodniej, z językiem rosyjskim jako wykładowym;
- przekłady: Nowele de Maupassanta oraz Anna Karenina Lwa Tołstoja;
- publikacja utworów: Fachowiec Berenta, Zając Adolfa Dygasińskiego, Krzak dzikiej róży Jana Kasprowicza, Legenda, Warszawianka Stanisława Wyspiańskiego, Syzyfowe prace Stefana Żeromskiego;
1899
- wychodzą takie dzieła młodopolskich twórców, jak Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego, Ziemia obiecana Władysława Reymonta, W sieci Jana Augusta Kisielewskiego, Dla szczęścia, Confiteor, Dzieci szatana, O „nową” sztukę Stanisława Przybyszewskiego, Klątwa, Lelewel, Meleager Stanisława Wyspiańskiego;
- pierwszy strajk młodzieży akademickiej w Warszawie;
- powstanie Związku Artystów Polskich we Lwowie;
- utworzenie Teatru Ludowego w Warszawie;
1900
- Henryk Sienkiewicz, obchodzący jubileusz, publikuje Krzyżaków, Stanisław Przybyszewski Androgyne, a Władysław Orkan - Komorników;
- przekształcenie SDKP w SDKPiL;
- utworzenie III Proletariatu;
- przekłady: Opowiadania Maksyma Gorkiego, Księga dżungli Kiplinga;
1901
- umiera angielska królowa Wiktoria;
na uniwersytecie we Lwowie mają miejsce krwawe walki ukraińsko-polskie;
- we Wrześni wybucha strajk szkolny w odpowiedzi na nakaz nauczania religii w języku niemieckim;
- otwarcie Filharmonii w Warszawie;
- założenie „Chimery” w Warszawie;
- przekład dzieła Nietzschego Tako rzecze Zaratustra;
premiera Wesela Stanisława Wyspiańskiego oraz tomiku Sny o potędze Leopolda Staffa
1902
- na polski rynek czytelniczy trafiają: Huragan Wacława Gąsiorowskiego, Śnieg Stanisława Przybyszewskiego, My młodzi Stanisława Brzozowskiego, Gody życia Adolfa Dygasińskiego, Ginącemu światu Jana Kasprowicza, W mroku gwiazd Tadeusza Micińskiego, W roztokach Władysława Orkana oraz Małpie zwierciadło Adolfa Nowaczyńskiego;
- otwarcie Filharmonii we Lwowie;
- założenie Stowarzyszenia Artystów Grafików Polskich;
- obrazy Jacka Malczewskiego (Anioł śmierci) i Stanisława Wyspiańskiego (Macierzyństwo);
- przełożenie Białych nocy oraz Cichej Fiodora Dostojewskiego;
1903
- Fundacja Alfreda Nobla przyznaje Marii Skłodowskiej-Curie i Piotrowi Curie nagrodę za prace w dziedzinie promieniotwórczości;
- utworzenie Związku Młodzieży Socjalistycznej w zaborze rosyjskim;
Wystawa malarstwa Edwarda Mucha w Warszawie;
Stanisław Wyspiański projektuje dekoracje do Bolesława Śmiałego;
- premiera Walkirii Richarda Wagnera w Operze warszawskiej;
- założenie „Ateneum” w Warszawie;
- przekłady: Zbiór nowel Czechowa, Pisma Maeterlincka, Dusza dostojna Nietzschego, Człowieka niewidzialny Wellsa;
- ukazują się Popioły Stefana Żeromskiego, Wyzwolenie, Achilles, Bolesław Śmiały Stanisława Wyspiańskiego, Na srebrnym globie. Rękopis z Księżyca Jerzego Żuławskiego, Na skalnym Podhalu Przerwy-Tetmajera, Pałuba Karola Irzykowskiego oraz Próchno Wacława Berenta;
1904
- wybucha wojna rosyjsko-japońska, w wyniku czego w Królestwie Polskim następuje mobilizacja;
- otwarcie Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie;
- cykl obrazów Wojtkiewicza Szkice tragikomiczne;
- przekłady: Lord Jim Conrada, Prometeusz źle spętany Gide’a, Opinia i tłum Tarde’a;
- czytelnicy mogą zapoznać się z nowymi książkami: Noc listopadowa, Akropolis Stanisława Wyspiańskiego, Eros i Psyche Jerzego Żuławskiego, W małym domku Tadeusza Rittnera, Popioły Stefana Żeromskiego, Synowie ziemi Stanisława Przybyszewskiego oraz Chłopi (tom I, II) Władysława Reymonta;
1905
- w Rosji wybucha rewolucja – ogólnokrajowy, spontaniczny zryw skierowany przeciw rządowi, przemocy państwa wobec obywateli, uważany za początek zmian ustrojowych w Rosji oraz przełom upowszechniający postawy aktywistyczne, społecznikowskie, dążenia niepodległościowe;
- utworzenie Organizacji Bojowej PPS;
- zamknięcie politechniki i uniwersytetu w Warszawie;
- powstanie Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego (Endecji) w Galicji, polskiego ruchu politycznego o ideologii nacjonalistycznej;
- założenie kabaretu „Zielony Balonik” w Krakowie;
- przekłady: Dziewice skał d’Annunzia, Jasnowidze i wróżbici Hanssona, Opowiadania Wilde’a;
- ukazują się: O dramacie i scenie Przybyszewskiego, Sen o szpadzie Żeromskiego, Jaskółka Daniłowskiego;
1906
- ukazują się Wspomnienia niebieskiego mundurka Wiktora Gomulickiego, Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej, O bohaterskim koniu i walącym się domu Jana Kasprowicza, Chłopi (tom III) Władysława Reymonta, Współczesna powieść polska Brzozowskiego, Kobiety Zofii Nałkowskiej;
- rozłam w PPS na PPS-Lewicę i PPS-Frakcję Rewolucyjną;
- założenia „Robotnika”, organu PPS-Frakcji Rewolucyjnej;
1907
- Gabriela Zapolska kończy Ich czworo. Tragedię ludzi głupich w 3 aktach, Stanisław Brzozowski Współczesną krytykę literacką w Polsce, Zofia Nałkowska Księcia, Stanisław Witkiewicz Z Tatr;
- umiera Stanisław Wyspiański;
- w zaborze rosyjskim upada rewolucja;
- proces III Proletariatu;
1908
- zajęcie Bośni i Hercegowiny przez Austro-Węgry;
- założenie w Galicji Związku Walki Czynnej, polskiej tajnej organizacji wojskowej założonej w czerwcu 1908 we Lwowie przez działaczy Organizacji Bojowej PPS z Kazimierzem Sosnkowskim na czele;
- zjazd dziennikarzy polskich w Krakowie;
- przełożenie Biesów Dostojewskiego;
- ukazują się Dzieje grzechu Stefana Żeromskiego, Płomienie Brzozowskiego, Dwie rewolucje Karola Irzykowskiego, Ludzie podziemi Struga, Piosenki i fraszki „Zielonego Balonika” Boy-Żeleńskiego oraz Rota Marii Konopnickiej;
1909
- Władysław Reymont kończy czwartą część Chłopów, Helena Mniszkówna publikuje Trędowatą, Henryk Sienkiewicz Dzieci, Stefan Żeromski Różę;
- Zjazd Historycznoliteracki im. Słowackiego we Lwowie;
- utworzenie Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy Polskich oraz Towarzystwa Pisarzy Polskich;
- założenie kabaretu „Momus” w Warszawie;
1910
- ukazują się utwory: Pan Balcer w Brazylii Marii Konopnickiej, Wiry Henryka Sienkiewicza, Nietota Tadeusza Micińskiego, Legendy Młodej Polski (dzieła podsumowującego dorobek epoki) Nim serce ucichło Stanisława Korab Brzozowskiego (pośmiertnie), Historie maniaków Romana Jaworskiego;
- umierają dwie przyjaciółki i pisarki: Eliza Orzeszkowa i Maria Konopnicka;
- utworzenie Powszechnego Związku Artystów Polskich w Krakowie;
1911
- rynek czytelniczy wzbogacają: Wampir Władysława Reymonta, 622 Upadki Bunga, czyli demoniczna kobieta Stanisława Ignacego Witkiewicza, Ozimina Wacława Berenta;
- rozłam w Lidze Narodowej i Stronnictwie Demokratyczno-Narodowym;
zgon Brzozowskiego i Nałkowskiego;
- początek działalności Stowarzyszenia Artystów Plastyków „Młoda Sztuka”;
- założenie „Museionu” w Krakowie;
- pierwsze nieme ekranizacje dzieł literackich: Dzieje grzechu, Meir Ezofowicz, Sąd boży (wg Sędziów Stanisława Wyspiańskiego);
1912
- wybuch I wojny bałkańskiej, konfliktu zbrojnego pomiędzy Ligą Bałkańską, czyli antytureckim sojuszem państw bałkańskich, (Bułgaria, Serbia, Grecja, Czarnogóra), a samą Turcją;
- utworzenie PPS-Opozycji;
- rozłam w SDKPiL;
- pobyt Lenina w Krakowie i Poroninie;
- śmierć Bolesława Prusa;
- Festiwal Muzyki Polskiej w Krakowie;
- pierwsza polska kronika filmowa;
- ukazuje się powieść Henryka Sienkiewicza W pustyni i w puszczy, Wierna rzeka oraz Uroda życia Stefana Żeromskiego, Mocny człowiek Stanisława Przybyszewskiego oraz Sad rozstajny Bolesława Leśmiana;
1913
- Bolesław Leśmian kończy Klechdy sezamowe oraz Przygody Sindbada Żeglarza, Karol Irzykowski Czyn i słowo, Juliusz Kaden-Bandrowski Proch, Tadeusz Miciński Xiędza Fausta, Reymont Rok 1794, Boy-Żeleński Słówka, a Karol Hubert Rostworowski - Judasz z Kariothu;
- rozłam w Polskim Stronnictwie Ludowym;
- utworzenie Stronnictwa Narodowo-Radykalnego w Królestwie;
- Wystawa Nowoczesnego Malarstwa Scenicznego w Warszawie;
- otwarcie Teatru Polskiego w Warszawie.
1914
- w Sarajewie ma miejsce zamach na arcyksięcia Ferdynanda i w konsekwencji wybucha I wojna światowa;
- powstanie PSL-Piast i PSL-Lewicy w Galicji;
- I Kompania Kadrowa wychodzi z Krakowa;
- utworzenie Naczelnego Komitetu Narodowego w Krakowie i powstanie Legionów Polskich pod komendą Józefa Piłsudskiego;
1915
- Turcja i Włochy przystępują do wojny;
- z ajęcie Warszawy przez wojska niemieckie (sierpień);
- powstaje polska Organizacja Wojskowa na terenie byłego zaboru rosyjskiego;
- śmierć Stanisława Witkiewicza;
- przekład Elegii Paula Verlaine’a
1916
- od 21 lutego do 20 grudnia 1916 roku toczą się walki o francuską twierdzę Verdun, której dzielnie broni wojsko generała Philippe'a Petaina. Walki te przeszły do historii jako "piekło Verdun" lub "młyn verduński", ponieważ obie strony (Niemcy i Francuzi) przetrzebiały swe oddziały;
- 5 listopada proklamowano samodzielne Królestwo Polskie pod patronatem Niemiec i Austro-Węgier;
- w Warszawie powołano Tymczasową Radę Stanu;
- śmierć Henryka Sienkiewicza;
- założenie pisma „Pro Arte et Studio” w Warszawie (debiuty skamandrytów);
- ukazuje się Księga ubogich Jana Kasprowicza, Nawracanie Judasza, Zamieć, Literatura a życie polskie Stefana Żeromskiego;
1917
- w Rosji wybucha rewolucja lutowa, przeciwko carowi Mikołajowi II i monarchii absolutnej, która spowodowała utworzenie się dwuwładzy w Rosji, zakończonej przez rewolucję październikową;
- orędzie Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich głoszące prawo Polski do niepodległości;
- utworzenie Armii Polskiej we Francji;
- tzw. kryzys przysięgowy w Legionach
- w formie książkowej ukazuje się „Kajus Cezar Kaligula” Karola Huberta Rostworowskiego,
- w Magdeburgu zostaje uwieziony Józef Piłsudski;
- Deklaracja praw narodów Rosji, uznająca prawo Polski do niepodległości;
- Pierwsza Wystawa Ekspresjonistów Polskich w Krakowie
- założenie klubów futurystycznych „Gałka Muszkatołowa” i „Katarynka” w Krakowie;
- założenie pisma ekspresjonistów „Zdrój”;
- Zofia Nałkowska publikuje Tajemnice krwi, Stanisław Przybyszewski Krzyk;
1918
- zakończenie I wojny światowej, w wyniku której zwycięstwo odniosła Ententa, upadło Cesarstwo Niemieckie, Imperium Rosyjskie, Imperium Osmańskie oraz Austro-Węgry;
- powstanie niepodległego państwa polskiego z Józefem Piłsudskim jako Tymczasowym Naczelnikiem Państwa (11 listopada);
- pierwszy wieczór poetycki skamandrytów w kawiarni „Pod Pikadorem” w Warszawie;
- ukazują się: Żywe kamienie Berenta, Dzieci ojczyzny Marii Dąbrowskiej, Królewsko-polski kabaret Jana Lechonia, Ekspresjonizm Stanisława Przybyszewskiego, Sonety Antoniego Słonimskiego, Tęcza łez i krwi Leopolda Staffa, Czyhanie na Boga Juliana Tuwima, Projekt Akademii Literatury Polskiej Stefana Żeromskiego.