klp.plNajwięcej powstawało wówczas partii socjalistycznych. W 1892 roku, do istniejącego już na lewej stronie mapy politycznej Wielkiego Proletariatu Ludwika Waryńskiego, dołączyła Polska Partia Socjalistyczna (PPS). Powstała ona podczas zjazdu w Paryżu, a jej „ojcami” byli Stanisław Mendelson, Bolesław Limanowski oraz Feliks Perl. Głównym założeniem PPS-u była walka o niepodległość Polski pod przewodnictwem robotników. W kwestii zaborców, ugrupowanie liczyło na wybuch konfliktu pomiędzy nimi, co można byłoby wykorzystać. W ich zamyśle Polska po odzyskaniu niepodległości miała stać się państwem demokracji parlamentarnej, w którym mniejszości narodowe i kobiety miałyby równe prawa. Partia miała opracowany ewolucyjny program reform, do jego głównych założeń należało:
- skrócenie dnia pracy,
- ubezpieczenie pracowników,
- uspołecznienie własności środków produkcji,
- równouprawnienie kobiet,
Następną partią o profilu socjalistycznym na ziemiach polskich była Socjaldemokracja Królestwa Polskiego (od 1900 roku znana jako Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy) powstała w 1893 roku. Jej założycielami byli działacze obecni na zjeździe polskich socjalistów w Paryżu (podczas którego powstała PPS), ale nie uznali jego programu. Zaliczali się do nich: Julian Marchlewski, Adolf Warski, Feliks Dzierżyński i Róża Luksemburg (była ona głównym teoretykiem SDKPiL). W odróżnieniu od ewolucyjnego programu PPS, SDKPiL opracowała program rewolucyjny. Jego głównym założeniem była marksowska walka klas, a dokładnie walka proletariatu z burżuazją w walce o władzę. Co ciekawe, SDKPiL nie głosiła haseł wyzwoleńczych, wręcz przeciwnie. Najważniejszy dla nich był ruch międzynarodowy, który według ich założeń wkrótce miał znieść wszelkie granice i opanować świat. Międzynarodowa rewolucja miała przynieść ludziom socjalizm, który z czasem miała przerodzić się w komunizm, czyli stan idealnego dobrobytu i wspólnoty. Partia ta aktywnie wspierała rewolucję w Rosji z 1905 roku, poprzez organizowanie ulicznych manifestacji. Podczas rewolucji bolszewickiej część działaczy SDKPiL brała aktywny udział w przewrocie, który dokonał się na ulicach Petersburga.
Polskie partie socjalistyczne wzięły udział w II Międzynarodówce, która odbyła się w 1896 roku. PPS zażądała wówczas, by kwestia odzyskania przez Polskę niepodległości weszła do porządku obrad, SDKP była temu przeciwna. Jednak podczas zjazdu uchwalono zapis, który głosił, że każde państwo ma prawo do samostanowienia o sobie.
Rok 1905 i rewolucja w Rosji przyczyniły się do podziałów wewnątrz PPS. Tzw. grupa „starych”, której przewodniczył Józef Piłsudski, opowiadała się za tym, by powstała Organizacja Spiskowo-Bojowa, jako zalążek polskiej siły zbrojnej. W opozycji do „starych” stanęli „młodzi” przeciwnicy powstania i zwolennicy ideałów rewolucji rosyjskiej. W 1906 roku nastąpił oficjalny rozłam: powstała wówczas PPS „Frakcja Rewolucyjna”, na czele z Piłsudskim, która głosiła program niepodległościowy, oraz PPS „Lewica”, której przywódcą została Maria Kosztuska. Drugi z odłamów PPS programowo i ideowo bardzo zbliżony był do SDKPiL, dlatego ugrupowania te nawiązały ścisłą współpracę.
Drugim bardzo silnym obozem na polskiej scenie politycznej był obóz narodowy. W 1887 roku powstała Liga Polska, założona w Szwajcarii przez Zygmunta Miłkowskiego. Wkrótce potem część jej działaczy zapragnęła przenieść partię do Polski. Tak powstała Liga Narodowa, założona w 1893 roku w Warszawie przez Romana Dmowskiego. Jej największym celem była ukształtowanie nowoczesnego narodu polskiego, w którym nie będzie miejsca dla innych narodowości. Program partii cechowały antysemityzm, szowinizm, nacjonalizm oraz ksenofobia.
Jak pisał Dmowski:
(…) państwo może stworzyć tylko naród zdrowy, silny, liczny, posiadający wydatną indywidualność, spójny i silnie do swej odrębności przywiązany; państwo polskie stworzy przede wszystkim naród polski, z rdzennie polskiej ludności złożony, polską żyjący kulturą; gdy zdobędzie on odpowiednią siłę wewnątrz i na zewnątrz, wtedy, w odpowiedniej chwili, może jednać sobie koncesjami tych, których będzie potrzebował.
Działacze Ligi, nazywając siebie „wszechpolakami” nawoływali jawnie do nienawiści wobec mniejszości żydowskiej, niemieckiej i ukraińskiej. Z czasem partia musiała przenieść się do Galicji, ponieważ jej działalność groziła aresztowaniami jej członków. Już we Lwowie, w 1897 roku, ugrupowanie przerodziło się w Stronnictwo Narodowe, a następnie w Narodową Demokrację, potocznie nazywaną endecją.
Głównym założeniem ND była współpraca z Rosją. Uważali oni Niemców za największego i śmiertelnego wroga Polski. Liczyli, że jeśli zwiążą się ze wschodnim zaborcą i opowiedzą przeciwko Niemcom, to Polska będzie mogła liczyć na autonomię w ramach Cesarstwa Rosyjskiego. Endecja jawnie starała się zwalczać socjalistów, dlatego jej bojówki pojawiały się zawsze tam, gdzie organizowane miały być manifestacje socjalistyczne i starali się je rozbijać. Działacze ND, a zwłaszcza Roman Dmowski, cieszyli się dużą popularnością na arenie międzynarodowej. Dmowski był reprezentantem Polski (wraz z Ignacym Paderewskim) na konferencji paryskiej w 1919 roku.
Trzecim liczącym się obozem politycznym na ziemiach polskich byli tzw. ludowcy. Za kolebkę ruchu ludowego uważa się Galicję. Głównymi przyczynami jego powstania były tzw. „bieda galicyjska”, zacofanie i przeludnienie wsi, niesprawiedliwe obciążenie podatkami chłopów na rzecz dworu oraz odwieczne konflikty społeczne. Ludowcy mieli na celu poprawę sytuacji bytowej chłopów, ich uświadomienie, a także zwrócenie się do inteligencji i ludzi z miast, by również włączyli się w budowę ruchu ludowego.
W 1895 roku podczas zjazdu ludowców w Rzeszowie powstało Stronnictwo Ludowe. W jego władzach znaleźli się: Karol Lewakowski (I prezes), Jakub Bojko, Jan Stapiński oraz ksiądz Stanisław Stojałowski. SL głosiło konieczność wprowadzenie powszechnego prawa wyborczego, co wiązało się ze zniesieniem systemu kurialnego. Naczelnym postulatem ludowców była reformy: rolna, administracyjna oraz oświatowa. Stronnictwo Ludowe uważa się za pierwszą legalną polską partię masową i nowoczesną. Ważne wydarzenie miało miejsce w 1903 roku, wtedy to partia ogłosiła postulat odzyskania niepodległości i zmieniła nazwę na Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL).
Pierwszym wielkim sukcesem PSL była reforma prawa wyborczego do Rady Państwa we Wiedniu z 1913 roku. Dzięki niej zniesiono wybory w kuriach, rozszerzono prawa obywatelskie (m.in. zniesiono cenzurę), skrócono dzień i pracy i podniesiono płace. Pogląd partii na niepodległość Polski zakładał stopniowe odzyskiwanie niepodległości w ramach autonomii.
W tym samym roku doszło do rozłamu w partii, co był spowodowane kompromisem z konserwatystami. I tak w 1913 roku powstały PSL „Piast” i PSL „Lewica”. Na czele „Piasta” stanął najsłynniejszy dziś ludowiec – Wincenty Witos. Jego partia głosiła hasło solidaryzmu społecznego, a przez to współpracę z endecją i konserwatystami. PSL „Lewicy” dowodzili Jan Stapiński oraz Karol Lewakowski. Zakładali oni sojusz z socjalistami z PPS „Frakcją Rewolucyjną”.
W 1915 roku na terenie Królestwa Polskiego powstał trzeci odłam PSL – „Wyzwolenie”. Na jego czele stanęli Tomasz Nocznicki i Stanisław Thugutt. Skłaniali się oni ku idei powstańczej Józefa Piłsudskiego.
Najważniejszym wydarzeniem w skali światowej w latach 1890-1918 był oczywiście wybuch I wojny światowej. Działania zbrojne stały się dla Polski realną szansą na odzyskanie niepodległości. Dlatego też w kraju obmyślano orientacje, plany, programy i sojusze, które miały dać nam wolność po stu dwudziestu trzech latach. Sytuację tę idealnie charakteryzuje Leopold Staff:
Z przeciwnych stron? Dla własnej krwi bezmiłosierni? W imię ojczyzny jednej? Szalejąż w obłędzie? Któremu z haseł wierni? Któremu niewierni?
W sytuacji jawnego konfliktu pomiędzy zaborcami w Polsce zarysowały się dwie główne orientacje polityczne:
- Prorosyjska, której wyrazicielem był Roman Dmowski, zakładała zwycięstwo obozu Ententy z Rosją na czele i powstanie autonomii polskie w obrębie wielkiego Cesarstwa Rosyjskiego. Do endecji przyłączyli się ludowcy z PSL „Piast” na czele z Wincentym Witosem.
- Proaustriacka, jej głównym myślicielem był Józef Piłsudski, jako przedstawiciel PPS „Frakcji Rewolucyjnej”. Najważniejszym punktem programowym tej orientacji było zbrojne powstanie przeciwko zaborcy rosyjskiemu, dzięki wsparciu Austro-Węgier. W ten sposób miałaby powstać całkowicie niepodległa Polska, a nie jedynie autonomiczna. Strona austriacka zezwoliła na powstanie legalnych organizacji paramilitarnych na terenie Galicji. Do pierwszej z nich można zaliczyć „Strzelca”, który powstał w Krakowie. Wraz ze „Związkiem Strzeleckim”, który powstał na Lwowie, miał on szerzyć przysposobienie obronne wśród młodego pokolenia Polaków. W 1908 roku założono tajną organizację – Związek Walki Czynnej, na której czele stanęli Józef Piłsudski i Kazimierz Sosnkowski. Głównym zadaniem związku było szkolenie kadry, która miała poprowadzić powstanie. W następnych latach powstawały coraz liczniej kolejne organizacje o charakterze militarnym: w 1912 roku Komisję Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych (Drużyny Polowe „Sokół”, Polskie Drużyny Strzeleckie oraz PPS, PSL i PPSD) oraz Polski Skarb Wojskowy.
Wewnątrz orientacji proaustriackiej istniała również grupa lojalistów. Jej naczelnym założeniem było głoszenie koncepcji trialistycznej, czyli powstania nowego państwa – Austro-Węgro-Polski. Należeli do niej głównie konserwatyści galicyjscy.
Całkowicie odrębną orientację głosiły SDKPiL oraz PPS „Lewica”, czyli partie socjalistyczne, które pragnęły przekształcić I wojnę światową w rewolucję komunistyczną. Nie głosiły one haseł niepodległościowych, ponieważ postulowały za całkowitym zniesieniem granic i państw jako takich, na rzecz wielkiej wspólnoty międzynarodowej.
W I wojnie światowej czynny udział wzięły polskie formacje zbrojne. W sojuszu z państwami centralnymi (Niemcami, Austro-Węgrami, Bułgarią i Turcją). W nocy z 5 na 6 sierpnia 1914 roku na teren zaboru rosyjskiego wkroczyła I Kadrowa Kompania Strzelców pod przewodnictwem Józefa Piłsudskiego. Działanie to miało na celu wszczęcie powstania niepodległościowego na terenie Kongresówki. Była to jednak nieudana próba, po której I Kompania musiała wracać do Krakowa.
Dzięki staraniom głównie Piłsudskiego na terenie Galicji władze austriackie zezwoliły na utworzenie 16 sierpnia 1914 roku Naczelnego Komitetu Narodowego oraz Legionów Polskich. W skład tych drugich wchodziły trzy brygady:
- I brygada pod przywództwem Józefa Piłsudskiego,
- II brygada „Karpacka” pod przywództwem Józefa Hallera,
- III brygada pod przywództwem Stanisława Szeptyckiego.
Dodatkowo we wrześniu 1914 roku powstała Polska Organizacja Wojskowa, której głównym celem była dywersja na tyłach wojsk rosyjskich walczących na terenie Kongresówki.
Po drugiej stronie barykady, czyli w sojuszu z państwami Ententy, opowiedziała się endecja. We wrześniu 1914 roku powołali oni w Warszawie Komitet Narodowy Polski (KNP), na którego czele stanął Roman Dmowski, a także Legion Puławski, jako zbrojne ramię KNP. Dalsze losy sprawiły, że Legion Puławski w1915 roku wszedł w skład Polskiej Brygady Strzeleckiej, która dwa lata później zmieniła nazwę na Dywizję Strzelców Polskich.
W Rosji w czerwcu 1917 roku powstał Naczelny Komitet Wojskowy, na którego czele stanął Władysław Raczkiewicz. Władze carskie zezwoliły wówczas na utworzenie I Korpusu Polskiego, którym miał dowodzić generał Józef Dowbor-Muśnicki.
Po wybuchu rewolucji i upadku caratu endecy przenieśli się do Francji. Tam, 15 sierpnia 1917 roku, założyli Komitet Narodowy Polski w Paryżu. Na jego czele stanął oczywiście Roman Dmowski. Z jego inicjatywy, oraz Ignacego Paderewskiego, powstała Armia Polska we Francji, której przewodził generał Haller.
Udział formacji polskich i ich aktywność na frontach spowodowały, że na arenie międzynarodowej ponownie pojawiła się sprawa polska. Przede wszystkim władze zaborców zabiegały zaraz po wybuchu wojny o pozyskanie polskiej przychylności, choć tak naprawdę zależało im na wsparciu militarnym. Pierwszymi władcami, którzy zwrócili się do Polaków z propozycją sojuszu byli cesarze Niemiec i Austro-Węgier. 5 listopada 1916 wystosowali oni akt, z którego wynikało, iż w zamian za pomoc Polska uzyska prawo do utworzenia Królestwa Polskiego, zależnego oczywiście od nich. Ponadto zakładali możliwość powołania Polskich Sił Zbrojnych, na których czele mieliby stanąć niemieccy generałowie. Konsekwencją aktu 5 listopada był tzw. „kryzys przysięgowy”, czyli odmowa złożenia przysięgi cesarzom przez dowódców I i III brygady Legionów Polskiej. Na skutek tego zdarzenia Józef Piłsudski został internowany w Magdeburgu, a inni oficerowie w obozach w Szczypiornie i Beniaminowie. Jednak akt ten miał niebagatelne znaczenie, ponieważ oznaczał koniec solidarnej polityki zaborców wobec Polski. Ponadto sprowokował cara Mikołaja II do wydania w grudniu 1916 roku rozkazu zawierającego deklarację wolności i ujednolicenia ziem polskich w unii z Rosją.
Wpłynęło to na umiędzynarodowienie sprawy polskiej. 22 stycznia 1917 roku prezydent USA Woodrow Wilson oświadczył, że powstanie wolnej Polski to konieczność. Powtórzył to również podczas przemówienia 8 stycznia 1918 roku. Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich w marcu 1917 roku również w swoich postulatach przekonywała, że Polska posiada prawo do niepodległości. 3 marca 1918 roku, poprzez zawarcie pokoju w Brześciu Rosja oficjalnie zrzekła się ziem polskich. Wkrótce też traktaty rozbiorowe zostały anulowane. 3 kwietnia w Wersalu głos zabrały w naszej sprawie państwa Zachodu. Anglia i Francja uznały, że niepodległość Polski jest jednym z najważniejszych kroków do zaprowadzenia pokoju w Europie.
11 listopada 1918 roku, po stu dwudziestu trzech latach niewoli Polska odzyskała wolność.
Autor: