klp.plNazwa gotyk wzięła się z nieporozumienia. Włoski humanista, Giorgio Vasari, nazwał tak sztukę Średniowiecza, chcąc podkreślić jej barbarzyński charakter. Nazwał ją gotycką, aby podkreślić jej pochodzenie od Gotów – wojowniczego ludu najeżdżającego Europę we wczesnym Średniowieczu. Pejoratywne znaczenie tego słowa odrzucono dopiero w Romantyzmie.
Powstanie gotyku jako stylu wiąże się z przebudową kościoła w Saint-Denis pod Paryżem w latach 1140-1144. Czasowo gotyk obejmuje stulecia od XII do XV. Rozwijał się on w trzech fazach: wczesnej (1144-1200), dojrzałej (XIII i XIV wiek) i późnej (XV wiek).
Cechy charakterystyczne architektury gotyckiej
Przy budowie kościoła w Saint-Denis po raz pierwszy zastosowano sklepienie krzyżowo-żebrowe, mury podparto z zewnątrz w miejscach szczególnie obciążonych i zastosowano łuk ostry, by zmniejszyć rozpieranie sił ciążących. Architekta nie krępował już więcej system wiązany, mógł łuki rozpinać na dowolnej wysokości i tworzyć monumentalne kościoły, skierowane wertykalnie – do góry. Mógł także wypruwać ściany (ponieważ nośne były tylko ściany pod żebrami krzyżowymi) i tworzyć tam witraże. Sztuka gotycka nie była zdominowana przez kościoły. Tworzono także ratusze, zamki warowne, sukiennice, hale targowe, kamienic mieszkalne, fortyfikacje i warowne bramy. Mimo to standardową budowlą, najbardziej kojarzoną z gotykiem pozostał kościół.
Jako cechy architektury gotyckiej można wymienić:
- monumentalizm budowli,
- kościoły wysokie, smukłe, jasno oświetlone,
- akcentowanie kierunków wertykalnych (w górę),
- sklepienie krzyżowo-żebrowe,
- ostre łuki,
- mury silnie przeprute,
- ogromne okna, zajmujące często całe ściany, zakończone ostrym łukiem, wypełnione witrażami (obrazami tworzonymi z kawałków kolorowego szkła),
- kościoły zwykle trzynawowe (rzadko 5), bazyliki z półkolistym chórem,
- nad głównym portalem zwykle mieściła się rozeta (okrągłe okno z witrażem).
Architektura gotycka w Polsce i w Europie
Sztuka gotycka najżywiej rozwijała się we Francji, gdzie na przełomie XII i XIII wieku powstały katedry w Paryżu, Amiens, Reim, Laon, Rouen, Beauvais. Do zabytków sztuki gotyckiej należą także opactwa w Royaumont i Opactwo Weimarskie.
Polskie kościoły gotyckie budowano najczęściej z czerwonej cegły (z powodu braku kamienia), stąd polski gotyk nazywa się ceglanym. Sztukę gotycką przenieśli do Polski cystersi. Ich budownictwo zachowało sporo ze stylu romańskiego. Obok architektury cysterskiej rodzi się tzw. system krakowski. Reprezentatywne dla niego są m.in.: katedra wawelska, kościół Mariacki w Krakowie. Budowle te są kolorowe, ponieważ poza cegłą stosuje się w obramowaniach okien i wnęk biały kamień. Budowle gotyckie powstawały także we Wrocławiu, Toruniu i Gdańsku (gdański kościół Mariacki).
Zachowało się w Polsce także kilka zamków gotyckich. Do najbardziej znanych należą: zamek w Malborku, Kwidzyniu, Lidzbark. Polskie zabytki sztuki gotyckiej to także fragmenty murów obronnych, gotyckie wieże, kamienice mieszczańskie, ratusze.
Rzeźba gotycka
Rzeźba gotycka rozwijała się w oprawie katedry; najpiękniejsze rzeźby znajdziemy w portalach, obramowaniach wrót, a w tympanonie – kunsztowną kompozycję relefiową. Zdobnictwo tego typu wykorzystuje formy ornamentalne, mające swoje źródło w świecie roślin. Postać ludzka oddana jest we właściwych proporcjach, ma naturalną postawę i gesty.
Rzeźba gotycka to także często monumentalne posągi, wykorzystywane jako ozdoba katedr – zespolone z architekturą. Przedstawiają one zazwyczaj Maryję i świętych, pojawiają się jednak także osoby świeckie. Występują zarówno pojedyncze figury, jak i grupy postaci. Dąży się do realistycznego przedstawiania postaci. Są one pełne wdzięku, spokoju, statyczne. Mają swobodne gesty i mimikę twarzy, przypominają rzeźby antyczne.
Osobnej uwagi wymaga gotycki ołtarz. W gotyku wykształca się typ ołtarza szafiastego, w którym część środkowa, zamykana na co dzień, jest otwierana na dni uroczyste. Ołtarz ma formę tryptyku. Najbardziej znanym przykładem jest ołtarz Wita Stwosza w kościele Mariackim w Krakowie, wyrzeźbiony w latach 1477-1489. W części środkowej przedstawia Zaśnięcie Matki Boskiej, nad sceną główną ukazane jest Wniebowstąpienie, a w zwieńczeniu Koronacja. Na skrzydłach widnieją sceny z życia Maryi i Chrystusa.
Autor: