klp.plHistoryja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim - wiadomości wstępne
Jedyne zachowane misterium, a przynajmniej jeden kompletny człon, „Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim”, jest mimo wszystkich swoich naiwności i faktycznych „ludowości” prawdziwym dziełem sztuki. Dramat ten zawdzięcza to wyjątkowo szczęśliwemu odnowieniu starego misterium według nowszych zwyczajów literackich, artystycznych, według nowych konwencji. Kontaminacja starych elementów z nowym porządkiem kompozycyjnym dała wynik szczęśliwy. Ilość zmian sytuacyjnych, ilość różnych narzędzi ekspresji, coraz to nowych i trafnie stosowanych, jest w tym skromnym przecież dziele przeznaczonym dla amatorów, zastanawiająco bogata. Zapewniła mu sławę i długowieczność. (Lewański, s.182)
Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim to średniowieczne misterium przeznaczone do wystawiania w czasie wielkanocnym. Utwór ten na podstawie Ewangelii odtwarza dzieje Zmartwychwstania, by w ten sposób utrwalić w świadomości wiernych prawdy wiary związane z boskością natury Chrystusa. Dzieło zostało opublikowane w okolicach lat 1580-1582 w Krakowie (do dziś zachowane tylko w jednym egzemplarzu pierwodrukowym).
Na karcie tytułowej utworu widnieje nazwisko Mikołaja z Wilkowiecka, ale nie ma pewności, czy pauliński kaznodzieja był rzeczywistym autorem Historyji... czy raczej kimś w rodzaju autora-redaktora, nadającemu ostateczny kształt obiegowemu tekstowi (tekstom), wykorzystywanemu wielokrotnie w różnych spektaklach.
Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim, jako utwór o dużych walorach teatralnych, doczekała się wielu inscenizacji – również współczesnych. Do najważniejszych należą przedstawienia w reżyserii Leona Schillera (1923 w teatrze „Reduta” w Warszawie), Kazimierza Dejmka (Teatr Nowy w Łodzi 1961, Teatr Narodowy w Warszawie 1962, Teatr im. J. Słowackiego w Krakowie 1976).
Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim - opracowanie
„Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim” – treść i kompozycja
Na treść Historyji.. zgodnie z tytułem składają się zdarzenia towarzyszące Zmartwychwstaniu Pańskiemu. Udramatyzowana relacja opiera się przede wszystkim na Ewangeliach i fragmentach proroctw Starego Testamentu , ale również na popularnych w średniowieczu przekazach apokryficznych. Zdarzają się jednak w Historyji.. pewne odstępstwa od biblijnego przekazu, które służą podkreśleniu, uwydatnieniu pewnych prawd wiary. Całe misterium zresztą nie służy pogłębieniu rozumienia prawd wiary, ale ich prostej ilustracji. Ważnymi elementami misterium poza dialogami postaci są czytania Ewangelii (z reguły na początku kolejnej jednostki konstrukcyjnej) oraz śpiewy (te pojawiają się przeważnie na końcu poszczególnych scen).
Niezależnie od wszystkiego konstrukcja misterium opiera się na ewangelicznej historii o Zmartwychwstaniu, z góry założona została ilość epizodów (w sześciu częściach mamy aż 35 mniejszych scen) oraz ich chronologiczny porządek. Trzeba zaznaczyć, że mamy tu do czynienia z epickim tokiem narracji dramatycznej, która – jak podaje Jan Okoń –
realizuje się w następujących kolejno po sobie wydarzeniach, luźnych względem siebie, powiązanych ogólnym tylko tematem Zmartwychwstania i następstwem czasowym. Nie tworzą one jednolitej akcji dramatycznej, nie są też bezwzględnie od siebie zależne: apostołowie na równi z niewiastami dochodzić będą jestestwa Chrystusa, nie korzystając z ich doświadczeń, przekupienie strażników niczego – w wymiarze sztuki – nie zmienia. (s.XXXVIII)Tak więc, ponieważ historia opowiadana w misterium jest nie tylko z góry dana, ale również powszechnie znana, to punkt ciężkości zostaje położony na organizację poszczególnych scen: „wydarzeń-obrazów”. Wydarzenia biblijne zostają niejako dopełnione realiami ówczesnego życia (np. średniowiecznym sposobem targowania się, jak w scenie z aptekarzem). Świat przedstawiony dramatu (obejmujący realia Jerozolimy czasów Chrystusowych oraz przestrzeń piekielną) zostaje uplastyczniony. Wiele wskazówek odnośnie możliwości realizacji tego misterium znajdziemy w didaskaliach, pojawia się tam sporo uwag odnośnie rekwizytów i gestów – tak jak jest to w scenie z kobietami, które potrząsając sakiewką zastanawiają się, jak okazać miłość Mistrzowi.
„Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim” jako misterium
Misterium to jeden ze średniowiecznych gatunków dramatycznych (inne to dramat liturgiczny, komedia elegijna, mirakl, moralitet, farsa), rozwijający się w Europie od XII do XVI w, a w Polsce nawet do XVIII. Gatunek ten wyrósł z dramatu liturgicznego i w właśnie w opozycji do niego powinien być rozpatrywany.
Na rozwój misteriów wpłynęły przede wszystkim czynniki zewnętrzne, mianowicie potrzeba stworzenia nowych form oddziaływania na masy wiernych. Z tego względu misteria pisano w językach narodowych, by treści w nich zawarte były dostępne dla niewykształconego odbiorcy. Od języka potocznego odróżniała misterium forma wierszowa. W przypadku Historyi o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim mamy do czynienia z tradycyjnym ośmiozgłoskowcem – nie stanowiącym jednak specjalnego osiągnięcia wierszotwórczego.
W odróżnieniu od dramatu liturgicznego (wchodzącego w skład liturgii), misteria nie były wystawiane w kościołach. Najczęściej można było je oglądać na placach przykościelnych bądź cmentarzach. Odłączenie od liturgii sprawiało, że misterium nie było ograniczone czasowo i nieraz rozciągało się w kilku dniowe cykle przedstawień. Jak podaje Jan Okoń:
Misterium – to powieść dramatyczna, uwzględniająca cały szereg (...) zdarzeń, czasem nawet powieść-rzeka, gdy obejmuje jednolity ciąg zdarzeń staro- i nowotestamentowych, a czas przedstawienia rozkłada na kilka dni. Tekst (...) nie jest(...) w nim z góry określony – wychodząc z „Biblii”, jako podstawy, uniezależnia się od niej i staje rezultatem pracy twórczej danego autora.
Ważną cechą misteriów było dostosowanie treści biblijnych do ówczesnej rzeczywistości, swoiste uwspółcześnienie historii zbawienia. Takie uwspółcześnienie odbywało się przede wszystkim na poziomie gestu i języka. Ważnym elementem okazywał się żart, zabawa, śmiech, wprowadzenie nie tylko pierwszoplanowych postaci Pisma Świętego, ale również całej plejady postaci drugorzędnych: żołnierzy, kupców, pasterzy. W ten sposób w misteriach łączono potoczność z religijnością, sacrum z profanum. Ciekawym przykładem sceny o dużym nasyceniu komizmu, jest fragment Historyji..., kiedy Jezus wyprowadziwszy z piekła swoje baranki, nie pozwala kolejnym wielkim biblijnym postaciom pójść z nowiną o Zmartwychwstaniu do Maryji. Powodem jest pijaństwo, nadmierna włochatość i tym podobne, nieprzystające do tych zacnych person powody.
Misteria ze względu na podejmowaną tematykę dzielimy na trzy odmiany gatunkowe:
- misteria Bożonarodzeniowe (popularne jasełka)
- misteria Męki Pańskiej (misteria pasyjne)
- misteria Zmartwychwstania (misteria rezurekcyjne)
Mikołaj z Wilkowiecka - życie i twórczość
Na karcie tytułowej Historyji o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim widnieje nazwisko Mikołaja z Wilkowiecka – bliżej nieznanego paulina częstochowskiego. Właściwie wszystkie informacje odnoście autora Historyji... pochodzą z dokumentów zawartych w książkach, które sam napisał.
Nie wiadomo, gdzie Mikołaj odbywał studia teologiczne, kiedy otrzymał święcenia kapłańskie. Pierwszą datą, którą możemy podać w związku z jego biografią jest rok 1563 – wtedy to pisarz pełnił obowiązki kaznodziei w klasztorze Paulinów na Skałce w Krakowie, Nnatępnie zostaje przeniesiony do Częstochowy na Jasną Górę, gdzie w roku 1566 roku sygnuje własnoręcznie trzy prace do dziś pozostające w rękopisie (De praeceptis Decalogi, Expositio orationis Dominicae, Interpretatio missae ex variis auctoribus). Zapewne w tym czasie rozpoczyna też pisanie komentarzy do paulińskiej reguły św. Augustyna.
W 1568 przypuszczalnie wydaje w Krakowie pierwszą książkę: Historyję o obrazie w Częstochowie Panny Maryjej i o cudach tej wielebnej tablice. W latach 1568-1575 przebywa we Włoszech, gdzie odwiedza Rzym i Padwę. W czasie tej podróży Mikołaj styka się z literaturą apokryficzną, jako pisarz zaczyna się interesować popularnymi wątkami religijnymi. Tak więc w roku 1577 wychodzi w Krakowie Historyja o św. Annie, a w 1578 tłumaczona z Długosza Historyja o św. Stanisławie.
W 1579 wydaje zbiór kazań łacińskich pt. Flores sermonum, w 1586 przerabia wcześniejszy rękopis na rozprawę dla masowego odbiorcy i ogłasza pt. O mszy świętej opisanie . W międzyczasie Mikołaj z Wilkowiecka awansuje w hierarchii kościelnej, od 1577 wykłada w nowo otworzonym na Jasnej Górze studium biblijnym, następnie pełni funkcję przeora klasztoru (1579). 13 lipca 1580 roku zostaje mianowany prowincjałem polskich paulinów (urząd ten sprawował krótko, bo jedynie do 1581 roku). O Mikołaju z Wilkowiecka wiadomo jeszcze, że opuścił klasztor w Częstochowie i przeniósł się do Wielunia, gdzie zmarł 15 sierpnia 1601 roku.
Autor: