Odmiana przez przypadki – poznaj ją od podszewki

Mama Dała Cioci Basi Nową Miotłę Wiklinową. Chociaż to zdanie z pozoru nie ma żadnego sensu, to zaraz przekonasz się, że dzięki niemu zapamiętasz wszystkie przypadki w kilka sekund. Mamy ich siedem, niczym siedem ciekawskich krasnoludków. Dlaczego ciekawskich? Dlatego że każdy z nich ma przypisane do siebie pytania. Odmiana słów przez przypadki polega więc na odpowiadaniu na pytania każdego z nich. Dziś dowiesz się, jakie przypadki wyróżniamy i które części mowy się przez nie odmieniają.

Przypadki – informacje ogólne

Rozumiejąc odmianę przez przypadki, jej zasady, odpowiednie końcówki oraz funkcje, możesz zyskać naprawdę wysokie kompetencje językowe. Dzięki nim poprawnie się wypowiadasz, bez popełniania błędów językowych. Co prawda często odmianę stosujemy naturalnie, bez konieczności jej uczenia się na pamięć, ale istnieje tak wiele wyjątków, że warto poznać pewne fundamentalne zasady. Dzięki temu unikniemy językowych wpadek.

Przez przypadki odmieniają się:

• rzeczowniki (np. lampa, matka, miłość, grzmot)
• przymiotniki (np. czerwony, pstrokaty, miły, gadatliwy)
• imiesłowy przymiotnikowe (np. płacząca, krzyczące, mówiący)
• niektóre liczebniki (np. jedne, dwa, osiemnaście)
• zaimki (np. ja, twój, swój)

Skoro wiesz już, które części mowy odmieniają się przez przypadki, pora poznać przypadki.

7 przypadków oraz pytania, na jakie odpowiadają

Mianownik:	kto? co? (np. kto/co to jest?)
Dopełniacz:	kogo? czego? (np. kogo/czego nie ma?)
Celownik:	komu? czemu? (np. komu/czemu się przyglądam?)
Biernik:	kogo? co? (np. kogo/co widzę?)
Narzędnik:	z kim? z czym? (np. z kim/z czym się bawię?)
Miejscownik:	o kim? o czym? (np. o kim/o czym mówię?)
Wołacz	(o!)

Wróćmy na chwilę do naszego tajemniczego zdania ze wstępu artykułu:
Mama Dała Cioci Basi Nową Miotłę Wiklinową. Czy widzisz pewną zależność tego zdania z wymienionymi wyżej przypadkami? Zgadza się! – Pierwsza litera każdego słowa naszej wyliczanki odpowiada pierwszej literze kolejnych przypadków. Nauczenie się takiej wyliczanki (możesz wymyślić też własną – im bardziej szalona lub kreatywna, tym lepiej) pozwoli Ci szybciej zapamiętać prawidłową kolejność przypadków. A przy okazji, może być pierwszą w Twoim życiu mnemotechniką, jakiej użyjesz podczas nauki.

Mianownik

Mianownik to podstawowa forma rzeczownika, przymiotnika, zaimka i liczebnika. Odpowiada na pytanie kto? lub co? Żeby sobie ułatwić zadanie, warto zadać sobie pytanie pomocnicze: kto to jest? lub co to jest? Dzięki temu łatwo odróżnisz go od biernika:
Kto to jest? Mama
Kto to jest? Nieznajomy
Co to jest? Pies
Co to jest? Miłość

Dopełniacz

Dopełniacz stosujemy w zdaniach przeczących lub informujących o przynależności lub celu. Odpowiada na pytania kogo? czego? Tu również możesz nieco ułatwić sobie sprawę, dopowiadając do pytania końcówkę kogo nie ma lub czego nie ma? Spójrz na przykłady:
Kogo nie ma? Mamy
Kogo nie ma? Nieznajomego
Czego nie ma? Psa
Czego nie ma? Miłości

Celownik

Trzeci przypadek, czyli celownik odpowiada na pytania komu? oraz czemu? Zazwyczaj stosujemy go w momentach, kiedy mowa jest o kierowaniu swojej aktywności wyrażonej czasownikiem ku komuś lub czemuś (np. dawaniu komuś/czemuś, przyglądaniu się komuś/czemuś). Dla ułatwienia możesz dodać do pytania właśnie czasownik przyglądać: komu się przyglądam? lub czemu się przyglądam?
Komu się przyglądam? Mamie
Komu się przyglądam? Nieznajomemu
Czemu się przyglądam? Psu
Czemu się przyglądam? Miłości

Biernik

Biernik odpowiada na pytania kogo? co? To chyba najtrudniejszy przypadek, więc warto się skupić – przysparza wiele kłopotów, szczególnie uczniom i obcokrajowcom. Jak pewnie sam zauważyłeś, oba pytania już się pojawiły. Pytanie kogo? w dopełniaczu, a co? w mianowniku. Żeby odróżnić te pytania od pytań z biernika, wystarczy zajrzeć do pytań pomocniczych: kogo widzę? lub co widzę?
Kogo widzę? Mamę
Kogo widzę? Nieznajomego
Co widzę? Psa
Co widzę? Miłoś


Zapewne widzisz różnicę pomiędzy dopełniaczem, mianownikiem, a biernikiem. Kogo? z dopełniacza ma wersję mamy, natomiast kto? z biernika przyjmuje wersję mamę. Dlaczego? Dlatego, że w domu może nie być mamy (kogo?), ale mogliśmy widzieć mamę (kogo?) w ogrodzie.

Narzędnik

Narzędnik to dość prosty przypadek. Odpowiada na pytanie kim? czym?, co od razu sugeruje nam końcówkę – nawet bez pytania pomocniczego. Jeśli masz jednak z tym problem, możesz dodać sobie do niego końcówkę: z kim idę? lub z czym idę?
Z kim idę? Z mamą
Z kim idę? Z nieznajomym
Z czym idę? Z psem
Z czym idę? Z miłością

Inne przykłady zdań z narzędnikiem to:
Pojechałam samochodem do sklepu (czym pojechałam?)
Będę odpoczywać pod namiotem (pod czym będę odpoczywać?)

Miejscownik

Chociaż jest niemal bratem bliźniakiem narzędnika, to znacznie różni się od niego. Miejscownik odpowiada na podobne pytania, ale z przedrostkiem o. Jego pytania brzmią: o kim? o czym? Pamiętaj, że o zawsze musi się tu pojawić – inaczej mamy do czynienia z narzędnikiem. Dla ułatwienia można skorzystać z pytań pomocniczych: o kim mówię? oraz o czym mówię?
O kim mówię? O mamie
O kim mówię? O nieznajomym
O czym mówię? O psie
O czym mówię? O miłości

Wołacz

Wołacz to bardzo specyficzny przypadek. To ten najmniej wścibski krasnoludek – nie odpowiada na żadne pytanie. Partykułą, która pomaga w jego rozpoznaniu jest o!. Nie jest jednak tym samym, co o z miejscownika. Wołacz jest raczej grzecznym zwrotem. Niestety stosowany jest stosunkowo rzadko; często błędnie na jego miejscu korzystamy bowiem z mianownika. Sam zobacz:
O mamo
O nieznajomy
O psie
O miłości

Wciąż nie odróżniasz go od innych przypadków? Przeanalizuj poniższe przykłady zdań z wołaczem:
Doroto, podaj mi książkę.
Babciu, może zrobię ci herbatę?
Natychmiast oddaj mi mój plecak, Olgo.
Polsko, tyś moją ojczyzną!
Panie profesorze, nie miałem o tym pojęcia.

O ile w podniosłych, literackich wypowiedziach zwykle używa się wołacza, o tyle w codziennych sytuacjach pierwsze zdanie z przykładów, częściej brzmi:
Dorota, podaj mi książkę.
Natychmiast oddaj mi mój plecak, Olga.

Odmiana rzeczownika przez przypadki

Nietrudno się domyślić, że wszystkie powyższe przykłady były przykładami odmiany rzeczownika. To rzeczownik jest bowiem podstawową częścią mowy, która podlega deklinacji. Każdy rzeczownik odmienia się inaczej – co więcej wyróżniamy różne rodzaje (męski, żeński i nijaki) oraz liczby (pojedynczą i mnogą). W tabelce poniżej przedstawiliśmy odmianę przez przypadki kilku rzeczowników różnych rodzajów w liczbie pojedynczej:
Przypadek
Rodzaj męski
Rodzaj żeński
Rodzaj nijaki
Mianownik
(kto? co?)
dom/nauczyciel
szyba/dama
krzesło/dziecko
Dopełniacz
(kogo? czego?)
domu/nauczyciela
szyby/damy
krzesła/dziecka
Celownik
(komu? czemu?)
domowi/nauczycielowi
szybie/damie
krzesłu/dziecku
Biernik
(kogo? co?)
dom/nauczyciela
szybę/damę
krzesło/dziecko
Narzędnik
(kim? czym?)
domem/nauczycielem
szybą/damą
krzesłem/dzieckiem
Miejscownik
(o kim? o czym?)
domu/nauczycielu
szybie/damie
krześle/dziecku
Wołacz (o!)
Dom!/nauczycielu!
Szybo!/Damo!
Krzesło! Dziecko!


Poniżej znajdziesz z kolei odmianę rzeczowników w liczbie mnogiej. Tutaj są jedynie dwa rodzaje:

Przypadek
Rodzaj męskoosobowy
Rodzaj niemęskoosobowy
Mianownik
(kto? co?)
domy/nauczyciele
szyby/damy
Dopełniacz
(kogo? czego?)
domów/nauczycieli
szyb/dam
Celownik
(komu? czemu?)
domom/nauczycielom
szybom/damom
Biernik
(kogo? co?)
domy/nauczycieli
szyby/damy
Narzędnik
(kim? czym?)
domami/nauczycielami
szybami/damami
Miejscownik
(o kim? o czym?)
domach/nauczycielach
szybach/damach
Wołacz (o!)
Domy!/nauczyciele!
Szyby!/Damy!

Odmiana przymiotnika przez przypadki
Przez przypadki nie odmieniają się jednak wyłącznie rzeczowniki. Wszak to właśnie przymiotniki nadają życiu smaku – wzbogacają rzeczowniki o cechy. Każdy przymiotnik będzie odmieniał się przez przypadki w zależności od tego, jaki rzeczownik określa. Zanim przejdziemy do przykładów zdań, zobacz na tabelę poniżej:
Przypadek
Rodzaj męski
Rodzaj żeński
Rodzaj nijaki
Mianownik
(kto? co?)
piękny
piękna
piękne
Dopełniacz
(kogo? czego?)
pięknego
pięknej
pięknego
Celownik
(komu? czemu?)
pięknemu
pięknej
pięknemu
Biernik
(kogo? co?)
pięknego (człowieka)
piękny (dom)
piękną
piękne
Narzędnik
(kim? czym?)
pięknym
piękną
pięknym
Miejscownik
(o kim? o czym?)
pięknym
pięknej
pięknym
Wołacz (o!)
Piękny!
Piękna!
Piękne!


A tak wygląda odmiana przymiotników w liczbie mnogiej:

Przypadek
Rodzaj męskoosobowy
Rodzaj niemęskoosobowy
Mianownik
(kto? co?)
piękni
piękne
Dopełniacz
(kogo? czego?)
pięknych
pięknych
Celownik
(komu? czemu?)
pięknym
pięknym
Biernik
(kogo? co?)
Pięknych
piękne
Narzędnik
(kim? czym?)
pięknymi
pięknymi
Miejscownik
(o kim? o czym?)
pięknych
pięknych
Wołacz (o!)
Piękni!
Piękne!

W teorii wszystko może wydawać się dosyć skomplikowane. Przejdźmy więc do kilku przykładów z życia wziętych. W poniższych zdaniach pogrubiliśmy rzeczowniki i przymiotniki w odpowiednich przypadkach:
Widziałem wczoraj piękną kobietę. (biernik)
Kasia bawiła się z małym kotkiem. (narzędnik)
Dobry piesku, chodź tutaj. (wołacz)
Lubię wracać do ciepłego domu. (dopełniacz)
To jest naprawdę fantastyczny obraz. (mianownik)
Oddaj grubemu Michałowi plecak! (celownik)
Babia rzadko opowiada nam o wojennych czasach. (miejscownik)

Dla osób, które nie odmieniają rzeczowników i przymiotników naturalnie (np. dla obcokrajowców), powyższe przykłady mogą być niezrozumiałym chaosem. Dlaczego bowiem mamy piękną kobietę, ale już pięknego mężczyznę? Dlaczego bawimy się z małym kotkiem, ale już małą owieczką? Dlaczego wracamy do ciepłego domu, ale już do ciepłej sypialni? Na szczęście jest na to zasada.

Zasady odmiany przez przypadki

Spójrz jeszcze raz na powyższe przykłady. Możemy widzieć piękną kobietę, pięknego mężczyznę i piękne dziecko. Jak zapewne sam już dostrzegłeś, pierwsza część przymiotnika pozostaje niezmienna niezależnie od tego, jaki rzeczownik opisuje. Dzieje się tak dlatego, że każdy wyraz, który podlega deklinacji, składa się z tematu i końcówki. Temat to cześć stała – ona zwykle nie podlega odmianie. Odmienia się wyłącznie końcówka.
W słowie piękny temat to właśnie piękn-. Ta część nie podlega odmianie ani przez rodzaje (męski, żeński, nijaki, męskoosobowy czy niemęskoosobowy), ani przez przypadki.
Końcówki w rodzaju męskim będą wyglądać natomiast tak:
Mianownik: piękn-y
Dopełniacz: piękn-ego
Celownik: piękn-emu
Biernik: piękn-y
Narzędnik: piękn-ym
Miejscownik: piękn-ym
Wołacz: piękn-y

Odmiana tego przymiotnika w rodzaju żeńskim:
Mianownik: piękn-a
Dopełniacz: piękn-ej
Celownik: piękn-ej
Biernik: piękn-ą
Narzędnik: piękn-ą
Miejscownik: piękn-ej
Wołacz: piękn-a

Odmiana tego przymiotnika w rodzaju nijakim:
Mianownik: piękn-e
Dopełniacz: piękn-ego
Celownik: piękn-emu
Biernik: piękn-e
Narzędnik: piękn-ym
Miejscownik: piękn-ym
Wołacz: piękn-e

Odmiana tego przymiotnika w rodzaju męskoosobowym:
Mianownik: piękn-i
Dopełniacz: piękn-nych
Celownik: piękn-ym
Biernik: piękn-ych
Narzędnik: piękn-ymi
Miejscownik: piękn-ych
Wołacz: piękn-i

Odmiana tego przymiotnika w rodzaju niemęskoosobowym:
Mianownik: piękn-e
Dopełniacz: piękn-nych
Celownik: piękn-ym
Biernik: piękn-ych
Narzędnik: piękn-ymi
Miejscownik: piękn-ych
Wołacz: piękn-e

Wyjątki w deklinacji

Wydaje się to proste? Przejdźmy zatem do wyjątków. W języku polskim mamy bowiem bardzo dużo wyjątków w deklinacji. Czasem poza końcówką, zmianie ulega również temat. Zwykle taka zmiana spowodowana jest jego brzmieniem lub łatwością wypowiedzenia danego słowa w momencie, gdy ulegnie niewielkiej modyfikacji. Właśnie dlatego zazwyczaj taka zmiana polega jedynie na zastąpieniu jednej głoski inną (na przykład zmiana ł na l). Każdą taką zmianę tematu nazywamy obocznością. Istnieją dwa rodzaje oboczności: spółgłoskowe (taką jest właśnie zmiana ł na l) oraz samogłoskowe (czyli zmiana np. a na e).

[w] Każdy temat, w którym podczas odmiany przez przypadki, dochodzi do zmiany brzmienia nazywamy tematem obocznym [/w]

Przykładem takiej zmiany głoski jest, chociażby rzeczownik ręka. Zauważ, że w celowniku (czemu się przyglądam?) spółgłoska k zmienia się w c. Mamy więc: przyglądam się ręce. Zobacz odmianę tego słowa przez wszystkie przypadki:
Przypadek
Odmiana
Mianownik (kto? co?)
ręk-a
Dopełniacz (kogo? czego?)
ręk-i
Celownik (komu? czemu?)
ręc-e
Biernik (kogo? co?)
ręk-ę
Narzędnik (kim? czym?)
ręk-ą
Miejscownik (o kim? o czym?)
ręc-e
Wołacz (o!)
ręk-o

W powyższej tabelce wyraz ręka został odmieniony z wydzieleniem tematu i końcówki myślnikiem.
Mamy więc:
temat główny: ręk-
temat oboczny: ręc-
oboczność spółgłoskową: k → c

Jeśli zastanawiasz się, w jakiej sytuacji dochodzi do zmiany litery ł na l, zobacz poniższy przykład oboczności:
Przypadek
Odmiana
Mianownik (kto? co?)
anioł
Dopełniacz (kogo? czego?)
anioł-a
Celownik (komu? czemu?)
anioł-owi
Biernik (kogo? co?)
anioł-a
Narzędnik (kim? czym?)
anioł-em
Miejscownik (o kim? o czym?)
aniel-e
Wołacz (o!)
aniel-e

Tu również temat i końcówka zostały wydzielone.
Mamy tu:
temat główny: anioł-
temat oboczny: aniel-
oboczność: samogłoskową o → e oraz oboczność spółgłoskową ł → l.

  Dowiedz się więcej