Czasownik – odmiana, formy, przykłady

Idę do szkoły, wyszedłbym z pracy, umówię się z koleżanką, kup mi wafelki – chociaż różni je czas, tryb i osoba, wszystkie te zwroty zawierają czasownik. To właśnie czasownik pozwala nam nazywać czynności w zdaniach. Forma czynna czy bierna, liczba pojedyncza czy mnoga, tryb rozkazujący czy przypuszczający, czasownik dokonany czy niedokonany… Mnogość jego podziałów może przyprawić o zawrót głowy. Dziś przychodzimy z małą ściągą. Oto wszystko, co warto wiedzieć o czasowniku!

Czasownik – definicja i informacje ogólne

Wróćmy na chwilę do przykładów ze wstępu. Wszystkie słowa, które zostały poniżej pogrubione, są właśnie czasownikami:

Idę do szkoły
Wyszedłbym z pracy
Umówię się z koleżanką
Kup mi wafelki

Już na pierwszy rzut oka zapewne widzisz jednak, że nieco się od siebie różnią. Głównym i najbardziej popularnym podziałem czasowników jest podział na czynności, które trwają lub trwały i zostały przerwane oraz te, które się zakończyły lub dopiero zakończą. Według tego podziału możemy wyróżnić czasowniki dokonane oraz czasowniki niedokonane. Przejdźmy do omówienia każdego z nich.

Czasowniki dokonane i niedokonane, czyli aspekt czasownika

Chociaż na początku może się to wydawać nieco skomplikowane, to zasada jest prosta. Czasowniki dokonane to te, w których czynność już się zakończyła. Co ważne, mogą mówić o czynności zakończonej zarówno w przeszłości, jak i w przyszłości.

Na przykład:
Kiedyś napiszę powieść (przyszłość)
Ugotowałam wczoraj przepyszną zupę (przeszłość)
Sprzątnę cały pokój, jak zjem kolację (przyszłość)

Czasowniki niedokonane trwają lub trwały, ale opisywana czynność się nie zakończyła (lub nie zakończy). Innymi słowy, mówią o trwaniu czynności (zarówno w przyszłości, teraźniejszości, jak i przyszłości).

Na przykład:
Będę pisać powieść na komputerze (przyszłość)
Gotowałam wczoraj zupę podczas oglądania serialu (przeszłość)
Sprzątam swój pokój, ale nie obiecuję, że skończę to dzisiaj (teraźniejszość)


Żeby uprościć sobie ten podział czasowników, dobrze jest zapamiętać zasadę, że czasowniki trzymają się w parach. To znaczy, że zwykle czasownik występuje zarówno w wersji dokonanej, jak i niedokonanej.

Zobacz to na przykładach:
Czasowniki w czasie przeszłym
pisałam (czasownik niedokonany) – napisałam (czasownik dokonany)
gotowaliśmy (czasownik niedokonany) – ugotowaliśmy (czasownik dokonany)
wyłączał (czasownik niedokonany) – wyłączył (czasownik dokonany)

Czasowniki w czasie przyszłym
będę rysował (czasownik niedokonany) – narysuję (czasownik dokonany)
będziesz oglądać (czasownik niedokonany) – obejrzysz (czasownik dokonany)
będą skakać (czasownik niedokonany) – skoczą (czasownik dokonany)

Odmiana czasownika

Jeśli rozumiesz już podział na czasowniki dokonane i niedokonane, czas podwyższyć poprzeczkę. Przejdźmy do odmiany czasownika. Każdy czasownik odmienia się bowiem przez osoby, liczby i rodzaje, a także występuje w czasie przeszłym, teraźniejszym i przyszłym, w różnych trybach i stronach. Przyjmuje też formy imiesłowowe. Brzmi strasznie? Spokojnie! Już wszystko wyjaśniamy.

Czasowniki odmieniają się przez:

• rodzaje;
• osoby;
• liczby;
• czasy;
• tryby;
• strony;

Odmiana przez osoby, liczby i rodzaje

Odmiana przez osoby dotyczy wykonawcy czynności. Żeby określić osobę, musisz zadać sobie pytanie: kto tę czynność wykonuje? Czyli kto jest podmiotem?

W języku polskim wyróżniamy trzy osoby:
pierwsza osoba w liczbie pojedynczej i mnogiej, czyli ja oraz my (np. widzę, gramy, kroimy, wiem)
druga osoba w liczbie pojedynczej i mnogiej, czyli ty oraz wy (np. widzisz, lubisz, rozumiecie, karmicie)
trzecia osoba w liczbie pojedynczej i mnogiej, czyli on, ona, ono oraz oni (np. jedzie, skaczą, pije, robią)


Od tego, w jakiej osobie odmienia się czasownik, zależeć będzie bezpośrednio, w jakiej liczbie się odmienia. Częściowo omówiliśmy to przed chwilą. Chodzi oczywiście o liczbę pojedynczą oraz liczbę mnogą.

Liczba pojedyncza
ja: głaszczę, pragnę, kocham
ty: siedzisz, widzisz, słyszysz
on, ona, ono: je, czyści, śmieje się

Liczba mnoga
my: rozmawiamy, pozujemy, piszemy
wy: kupujecie, klikacie, żonglujecie
oni, one: znają, lubią, rozumieją


Czasowniki w czasie przeszłym w trzeciej osobie odmieniają się również przez rodzaje: męski, żeński, nijaki, męskoosobowy oraz niemęskoosobowy.

Liczba pojedyncza
rodzaj męski: Jan widział, mężczyzna powiedział, pies szczekał, kran przeciekał;
rodzaj żeński: Marta znała, dziewczynka płakała, owca beczała, lampa świeciła;
rodzaj nijaki: dziecko skakało, kocię miauczało, koło się turlało, biurko stało.

Liczba mnoga
rodzaj męskoosobowy: panowie krzyczeli, strażacy gasili, kucharze gotowali;
rodzaj niemęskoosobowy: babcie się śmiały, bydlęta klękały, góry się rozpościerały.

Odmiana przez czasy

O tym podziale wspomnieliśmy krótko przy okazji rozdziału czasowników na dokonane i niedokonane. Odmiana czasowników nie ma jednak nic wspólnego z tym, czy dana czynność została skończona, czy trwała. Odmiana przez czasy dzieli czasowniki na te występujące w czasie przeszłym (które działy się w przeszłości np. miesiąc temu rozmawiałem z mamą), czasie teraźniejszym (które dzieją się teraz, np. w tym momencie widzę chmury) i czasie przyszłym (które dopiero będą się działy, np. jutro pomacham ci na do widzenia). Przejdźmy do przykładów. Weźmy na tapet wdzięczny czasownik jeść.

Odmiana czasownika niedokonanego jeść w czasie przeszłym:

Liczba pojedyncza
(ja) jadłem, jadłam
(ty) jadłeś, jadłaś
(on, ona, ono): jadł, jadła, jadło

Liczba mnoga
(my) jedliśmy, jadłyśmy
(wy) jedliście, jadłyście
(oni, one) jedli, jadły

Podobnie sprawa będzie wyglądać w przypadku jeść w formie dokonanej, czyli zjeść w czasie przeszłym:

Liczba pojedyncza
(ja) zjadłem, zjadłam
(ty) zjadłeś, zjadłaś
(on, ona, ono): zjadł, zjadła, zjadło

Liczba mnoga
(my) zjedliśmy, zjadłyśmy
(wy) zjedliście, zjadłyście
(oni, one) zjedli, zjadły

Jak czasownik jeść odmienia się w formie niedokonanej w czasie przyszłym?

Liczba pojedyncza
(ja) będę jeść, będę jadł, będę jadła
(ty) będziesz jeść, będziesz jadł, będziesz jadła
(on, ona, ono): będzie jeść, będzie jadł, będzie jadła, będzie jadło

Liczba mnoga
(my) będziemy jeść, będziemy jedli, będziemy jadły
(wy) będziecie jeść, będziecie jedli, będziecie jadły
(oni, one) będą jeść, będą jedli, będą jadły

Jak nietrudno zauważyć, w tej formie czasownik pojawia się wraz ze słowem będzie w różnej odmianie, w zależności od osoby. W tym przypadku mówimy więc o czasie przyszłym złożonym – bo składa się z dwóch wyrazów. Zobacz to na przykładach zdań:

O której będziecie wracać?
Nie będę z tobą rozmawiał.
Będziesz to jeszcze jadła?
Będziemy meldować się na czas.

A oto jak nasz czasownik jeść odmienia się w czasie przyszłym w formie dokonanej:

Liczba pojedyncza
(ja) zjem
(ty) zjesz
(on, ona, ono): zje

Liczba mnoga
(my) zjemy
(wy) zjecie
(oni, one) zjedzą

Sam widzisz, że ta odmiana jest najmniej skomplikowana, bo czasownik w tym przypadku jest taki sam dla każdej z płci. Jeśli czasownik w czasie przyszłym nie potrzebuje dodatkowego słowa będzie, mówimy, że występuje w czasie przyszłym prostym. Oto kilka przykładów:

O której wrócisz?
Nie porozmawiam z tobą.
Zjesz to dzisiaj?
Zameldujemy się na czas.

Podsumowując, czasownik niedokonany w czasie przyszłym występuje jako czasownik przyszły złożony (bo składa się z dwóch wyrazów). Z kolei czasownik dokonany w czasie przyszłym określamy jako czasownik w czasie przyszłym prostym.

Oboczności

Chyba zrobiło się za prosto. Czas sprawę nieco skomplikować. Za chwilę poznasz bowiem oboczności. Aby mógł je zrozumieć, musimy jednak najpierw omówić budowę czasownika. To jak z działaniem komputera. Nie zrozumiesz tego, jak działa, jeśli nie poznasz elementów jego wnętrza oraz ich funkcji.

Czasownik składa się z tematu oraz końcówki. Temat nie podlega odmianie i jest stałą częścią wyrazu. Z kolei końcówka się odmienia. Przykłady? Proszę bardzo. Weźmy pod lupę czasownik liczyć. Część licz- jest tutaj tematem. Wygląda identycznie dla każdej osoby, niezależnie od tego, czy to ja licz-ę owce, bo nie mogę zasnąć, ty licz-ysz tylko na siebie, czy ona będzie licz-yć na palcach zadanie z matmy. Zauważ jednak, że końcówka zmienia się w zależności od osoby:

Liczba pojedyncza
(ja) licz-ę
(ty) licz-ysz
(on, ona, ono): licz-y

Liczba mnoga
(my) licz-ymy
(wy) licz-ycie
(oni, one) licz-ą

Wydaje się proste, prawda? W końcu dokładnie tak odmieniają się czasowniki, marz-yć, słuch-ać, dąs-ać, ką-sać czy plą-sać. Ale nie zawsze tak jest. Co na przykład z czasownikiem piec? W końcu ty pieczesz, ale ja już piekę:

Liczba pojedyncza
(ja) piekę
(ty) pieczesz
(on, ona, ono): piecze

Liczba mnoga
(my) pieczemy
(wy) pieczecie
(oni, one) pieką

Jeżeli w pierwszej osobie liczby pojedynczej oraz trzeciej osobie liczby mnogiej cz zamienia się w k, mówimy o oboczności. Obocznością będzie również zamiana na przykład o na e (niosę -> niesiesz). Wszędzie tam, gdzie poza końcówką odmianie podlega również temat czasownika, występuje oboczność, a taki temat nazywamy tematem obocznym.

Odmiana przez tryby

Skoro omówiliśmy już odmianę czasownika przez osoby, liczby, rodzaje i czasy, pora na tryby. W języku polskim wyróżniamy tryb orzekający, tryb przypuszczający/warunkowy oraz tryb rozkazujący. W końcu czasem zjadłbyś obiad, czasem jesz obiad, a czasem prosisz kogoś, mówiąc do niego: jedz obiad. Omówmy kolejno każdy z trybów.

tryb orzekający – to najbardziej podstawowy tryb czasownika. Służy do określania faktów lub planów, zarówno w przeszłości, teraźniejszości, jak i przyszłości.

Na przykład:
W każdej sytuacji liczę na siebie.
W 2012 roku miałeś 10 lat.
Za rok o tej porze nadal będziemy się spotykać.

Jak sam widzisz, nie ma tu mowy o żadnym gdybaniu, pytaniu, snuciu planów, rozkazywaniu czy proszeniu kogoś o coś.

tryb przypuszczający/warunkowy – za jego pomocą mówimy o czynnościach, które mogą lub mogłyby zostać wykonane. Nieważne, czy jest to rzeczywiście możliwe, czy nie. Na przykład:
Zjadłbym dziś na obiad zupę pomidorową.
Gdyby się dało, polecielibyśmy na słońce.
Dzieci poszłyby na spacer, ale jest fatalna pogoda.
Napiłbyś się herbaty?

Czasowniki w trybie przypuszczającym podlegają odmianie przez osoby i rodzaje. Weźmy na tapet czasownik kupić.

Liczba pojedyncza
(ja) kupiłbym, kupiłabym
(ty) kupiłbyś, kupiłabyś
(on, ona, ono): kupiłby, kupiłaby, kupiłoby

Liczba mnoga
(my) kupilibyśmy, kupiłybyśmy,
(wy) kupilibyście, kupiłybyście
(oni, one) kupiliby, kupiłyby


tryb rozkazujący – wbrew swojej nazwie nie musi zawsze oznaczać rozkazu. Czasowników w trybie rozkazującym używamy też do wydawania poleceń, żądań lub próśb. Na przykład:

Niech on trzyma lepiej język za zębami.
Mów proszę nieco głośniej, bo słabo cię słyszę.
Natychmiast wracajcie do sali!


Zwróć jednak uwagę, że język polski jest bardzo rozbudowany, a prośby czy żądania można wyrazić na wiele sposobów. Nie każdy z nich będzie trybem rozkazującym! Zobacz poniższe przykłady.

Natychmiast oddaj mi portfel!
Masz mi natychmiast oddać portfel!

Widzisz różnicę? W obu zdaniach nakazujemy komuś oddać portfel. W pierwszym pojawia się słowo oddaj, czyli jest to czasownik w drugiej osobie liczby pojedynczej (ty) w trybie rozkazującym. Z kolei w drugim zdaniu czasownik oddać jest bezokolicznikiem. Osobę, do której mówi nadawca, określa słowo masz (ty). Zdanie jest rozkazem, ale nie jest to tryb rozkazujący.

Strona czynna i strona bierna, czyli odmiana przez strony

Bez zbędnego rozwodzenia się: czasowniki w języku polskim dzielimy na czynne i bierne. Przejdźmy od razu do przykładów. Zwróć uwagę, że zdanie opisuje dokładnie tę samą sytuację, jednak coś innego dzieje się z czasownikiem:

Kamil pobił Jacka.
Jacek został pobity przez Kamila.

W obydwu przypadkach to Kamil bił, a Jacka bito. Nie masz jednak wrażenia, że zamiarem nadawcy był w obu przypadkach nieco odmienny przekaz? Jeśli tak, to masz rację. Spróbujmy wyobrazić sobie tę sytuację. W pierwszym zdaniu to Kamil jest wykonawcą czynności. Wydaje nam się przez to osobą nieco ważniejszą, to na nią zwracamy uwagę. Być może takie zdanie wypowiedział kolega Kamila, który relacjonował znajomemu, co Kamil robił poprzedniego wieczoru? W drugim zdaniu to Jacek jest ważniejszy. To on został pobity. To zdanie mógłby powiedzieć na przykład kolega Jacka, który opowiadał tę historię jego zaniepokojonej mamie. Pobity Jacek jest ważniejszy niż fakt, kto to zrobił.

strona czynna czasownika – występuje, kiedy podmiot jest wykonawcą czynności, czyli Kamil, który bije Jacka, mama, która piecze tort czy dzieci, które bawią się lalkami.

strona bierna czasownika – występuje, kiedy to podmiot nie jest wykonawcą czynności, a jej obiekt, czyli Jacek, który został pobity, tort, który został upieczony czy lalki, którymi bawiły się dzieci.

Czasowniki nieprzechodnie

Co prawda większość czasowników może występować w formie czynnej oraz biernej, ale nie wszystkie. Jak bowiem na stronę bierną zamienić czasowniki: złościć się, cieszyć się lub uśmiechać się? Takie czasowniki nazywamy czasownikami nieprzechodnimi. Te, które się odmieniają (np. bić, czesać czy jeść) nazywamy z kolei czasownikami przechodnimi.

Czasowniki niewłaściwe

Oddzielną grupę czasowników stanowią te, które opierają się klasycznej definicji. Czasowniki niewłaściwe (nie mające cech czasownika, a nie błędne!) to takie, które nie podlegają odmianie - zawsze występują w tej samej formie

Przykłady:
można, trzeba, wolno, warto, widać, słychać, szkoda, wstyd, żal, strach, brak, czas, pora, uchodzi, trzeba, wypada.

Nie wolno dotykać przewodów elektrycznych!
Pora spać.
Nie wypada chodzić do szkoły w stroju kąpielowym.
Słychać, że zbliża się burza.

Czasownik zwrotny

Na koniec omówmy jeszcze przykład czasownika zwrotnego. Czym charakteryzuje się czasownik zwrotny? Można to bardzo szybko zapamiętać: czasownik zwrotny „zwraca się” bowiem w kierunku osoby, która opisuje daną czynność. Łatwo rozpoznasz go po konstrukcji, zawierającej słowo się. Przejdźmy zatem do przykładów:

Myję się codziennie rano. (czyli ja myję siebie)
Ubierasz się już czy nie? (czyli ty ubierasz sam siebie, a nie kogoś)
Ona czesze się przed pójściem spać.
Wykąpaliśmy się w jeziorze.
Posmarowałbyś się kremem czekoladowym, gdybym ci za to zapłacił?
Chłopcy doskonale się dziś przygotowali.

  Dowiedz się więcej