Orzeczenie – część zdania odpowiedzialna za czynności

Orzeczenie to druga obok podmiotu najważniejsza część zdania (nie mylić z częściami mowy!). To orzeczenie „pozwala nam” wykonywać czynności. W końcu całe nasze życie składa się z czynności, procesów lub stanów, w jakich możemy się znajdować. Czym dokładnie jest orzeczenie, jak formułować je poprawnie i jakie formy przyjmuje? O tym wszystkim dowiesz się z tego artykułu.

Orzeczenie – definicja

Orzeczenie jest określeniem czynności, stanu lub procesu. Zwykle wyrażone jest w zdaniu za pomocą czasownika użytego w odpowiedniej formie – w zależności od tego, kto wykonuje daną czynność oraz w jakim czasie:

Magda pisze wypracowanie z polskiego.
Wczoraj zrobiłam zakupy.
Stół stał w tym pokoju na podłodze.
Kiedy goście w końcu opuszczą mój dom?

Powyższe orzeczenia są przykładami orzeczenia prostego. Tak samo jak czasownik, orzeczenie odpowiada na pytania: Co robi? Co się z nim dzieje? Są jednak w języku polskim zdania znacznie bardziej skomplikowane od tych z przykładów powyżej. Czasem identyfikacja orzeczenia może sprawić Ci niemałe problemy. Wystarczy prosty czasownik pisać. Uczeń pisze sprawdzian, a sprawdzian jest pisany przez ucznia. Które ze słów w drugim zdaniu jest orzeczeniem: jest czy pisany? W tego typu sytuacjach mamy do czynienia ze stroną bierną.

Strona czynna i bierna orzeczenia

Orzeczenie może być wyrażone zarówno w stronie czynnej (pisze), jak i biernej (jest pisany).


Omówmy krótko różnice pomiędzy czasownikiem w stronie czynnej i biernej. W tym celu wróćmy raz jeszcze do pierwszych przykładów:

Magda pisze wypracowanie z polskiego.
Wczoraj zrobiłam zakupy.
Kiedy goście w końcu opuszczą mój dom?

Te zdania napisane są w stronie czynnej. A oto ich wersje w stronie biernej:

Wypracowanie z polskiego jest pisane przez Magdę.
Zakupy zostały zrobione wczoraj przeze mnie.
Kiedy mój dom będzie w końcu opuszczony przez gości?

Chociaż sens zdań pozostał taki sam, ciężar wypowiedzi zostaje nieco przeniesiony. Zauważ, że kiedy Magda pisze wypracowanie, to Magda jest ważniejsza w zdaniu. Kiedy jednak to wypracowanie jest pisane przez Magdę, to właśnie wypracowanie staje się nieco bardziej istotne.

Związek zgody podmiotu i orzeczenia

W języku polskim istnieje zasada, że pomiędzy podmiotem a orzeczeniem musi zachodzić związek zgody. Co to oznacza? Oznacza to, że rodzaj (męski, żeński nijaki, męskoosobowy, niemęskoosobowy), liczba (pojedyncza, mnoga) oraz osoba (pierwsza, druga, trzecia), w jakich sformułowane jest orzeczenie, muszą odpowiadać rodzajowi, liczbie i osobie podmiotu. Przejdźmy do przykładów:

Gosia poszła po zakupy (rodzaj żeński, liczba pojedyncza, os. trzecia);
Gosia i Zosia poszły po zakupy (rodzaj niemęskoosobowy, liczba mnoga, os. trzecia – one poszły);
Poszedłeś po zakupy (podmiot domyślny „ty”, rodzaj męski, liczba pojedyncza, os. druga);
Poszliśmy po zakupy (podmiot domyślny „my”, rodzaj męskoosobowy, liczba mnoga, os. pierwsza).
Więcej o odmianie czasowników znajdziesz w artykule: Odmiana czasownika.

Orzeczenie a podmiot logiczny

Jak zapewne pamiętasz z artykułu o podmiocie, jednym z jego rodzajów jest podmiot logiczny. Podmiot logiczny to taki, który wyraża brak, nadmiar, obecność lub nieobecność czegoś, np.: zabrakło mleka, nie było brata, przybyło śniegu. Podmiotami są tutaj: mleko, brat oraz śnieg. Jak sam widzisz, w każdym z tych przykładów orzeczenie przyjęło trzecią osobę liczby pojedynczej: zabrakło, nie było, przybyło. Warto zapamiętać tę regułę, bo nie ma od niej wyjątków.

"Zdania" bez orzeczenia? Równoważniki zdań i informatywy

Co w takim razie ze „zdaniami”, w których zupełnie brakuje orzeczenia? W końcu czasem zdarza Ci się zapewne mówić: Piękna pogoda, Kto tam? czy Ale banały! Gdzie tutaj jest w takim razie orzeczenie? Nie ma go wcale! Nie są to bowiem tak naprawdę zdania, a równoważniki zdań.



Powyższe równoważniki w prosty sposób możemy zamienić na zdania. Jak? Po prostu dodając do nich orzeczenie w postaci czasownika być w odpowiedniej formie:
Pogoda jest piękna.
Kto tam jest?
Ale to są banały!

Jak sam widzisz, w nowej „wersji”, w każdym z tych zdań orzeczenie przyjmuje formę słowa jest lub są.

Podczas długiej podróży po meandrach języka polskiego zauważysz jednak zapewne, że nie każde takie „zdanie” bez orzeczenia możemy „uratować” poprzez dodanie czasownika być. Istnieją bowiem również specyficzne zestawienia wyrazów, którym brakuje orzeczenia i w żaden sposób nie da się go tam wstawić. Wówczas mamy do czynienia z oznajmieniami informatywnymi, czyli informatywami. Informatywy dzielą się z kolei na zawiadomienia i wykrzyknienia. Bardzo często występuję w tytułach filmach lub książek:

Raport mniejszości.
Milczenie owiec.
W 80 dni dookoła świata.

Rodzaje orzeczeń

W języku polskim wyróżniamy sześć rodzajów orzeczeń. Nazywają się one:

• orzeczenie czasownikowe
• orzeczenie imienne
• orzeczenie modalne
• orzeczenie peryfrastyczne
• orzeczenie eliptyczne
• orzeczenie wykrzyknikowe

Od razu przejdźmy zatem do omówienia każdego z nich wraz z przykładami.

Orzeczenie czasownikowe

Zacznijmy od czegoś prostego. Orzeczenie czasownikowe to podstawowy rodzaj orzeczenia. Większość wcześniejszych przykładów z tego tekstu zawierało właśnie orzeczenie czasownikowe. Czasownik jest tutaj wyrażony za pomocą jednego słowa, w dowolnym czasie, formie i liczbie. Orzeczenie czasownikowe wyrażone jest za pomocą czasownika, a pomiędzy nim a podmiotem zachodzi związek zgody:

Gosia poszła do sklepu po bułki.
Jutro Kamil odrobi lekcje.
Babcie właśnie siedzą w kościele.

Orzeczenie imienne

Orzeczenie imienne jest nieco bardziej skomplikowane. To orzeczenie złożone, bo składa się z łącznika oraz orzecznika. Łącznikiem jest tutaj osobowa forma czasownika: być, stać się lub zostać. Orzecznik z kolei to dowolne wyrażenie, które nie może być czasownikiem. Zobacz to na przykładach:

Piotr właśnie został dyrektorem.
Ania jest mistrzem świata.
Gosia stała się najważniejszą osobą w naszej klasie.

Można je odróżnić od orzeczenia czasownikowego tym, że bez dodatkowego słowa (dyrektorem, mistrzem, osobą) zdanie straci swój właściwy sens. Mielibyśmy bowiem wtedy zdania: Piotr właśnie został. lub Ania jest mistrzem.

Orzeczenie modalne

Orzeczenie modalne konstruowane jest za pomocą czasowników modalnych oraz bezokoliczników. Czasowniki modalne informują o tym, że czynność jest przymusowa, obowiązkowa, możliwa czy celowa np.: chcieć, musieć, pragnąć, potrafić itp. Bezokolicznik zapewne już znasz. Będą to chociażby słowa: pływać, śpiewać, powinno się, myśleć itp. Jeśli w zdaniu są ze sobą zestawione, tworzą wspólnie orzeczenie modalne.



Orzeczenia modalne możemy konstruować na trzy sposoby:
Zestawiając czasownik modalny z bezokolicznikami: chcieć, musieć, pragnąć, móc, potrafić. Czasownik modalny tworzy wówczas związek zgody z podmiotem, to znaczy, że jego forma dostosowuje się do osoby, liczby oraz czasu, np.: chcemy, potrafiłem, musiałaś, mogą. Druga część jest dowolnym bezokolicznikiem:

Bardzo chciałem pływać jak mistrzowie.
Gosia musi napisać to wypracowanie na jutro.
Możemy pójść do kina w sobotę wieczorem.

Zestawiając czasownik w trzeciej osobie liczby pojedynczej: należy, powinno się z dowolnym bezokolicznikiem:

Należało się nie spóźniać.
Powinno się zadbać o naszą planetę.
Należy przestrzegać przepisów drogowych.

Zestawiając nieodmienne zwroty (leksemy nieodmienne), które mogą występować w funkcji czasowników (można lub trzeba) z dowolnym bezokolicznikiem:

Czy można wziąć torbę ze sklepu?
Trzeba pamiętać o przestrzeganiu przepisów.
Nie można wynająć tego mieszkania od zaraz.

Orzeczenie peryfrastyczne

Orzeczenie peryfrastyczne to wyjątkowo specyficzny rodzaj orzeczenia. Jest tak dlatego, że wykorzystanych tu czasowników nie można traktować dosłownie; podobnie zresztą, jak całego sformułowania. Jego znaczenie jest umowne – znamy je niejako na pamięć, rozumiejąc kontekst kulturowy języka polskiego. Oto przykłady orzeczenia peryfrastycznego:

Anna wyszła za mąż.
Po jego odejściu czasem wpadam w rozpacz.
W końcu Andrzej doszedł do głosu.

Z orzeczeniem peryfrastycznym mamy do czynienia zawsze wtedy, kiedy znane nam czasowniki (np. w powyższych przypadkach: wyjść, wpadać, dojść) zestawione z innymi słowami, zyskują niedosłowne znaczenie. Sam przecież rozumiesz, że wyjść za mąż oznacza poślubić kogoś, wpaść w rozpacz oznacza rozpaczać, a dojść do głosu oznacza na przykład przebić się w tłumie.

Orzeczenie eliptyczne

Z przykładem tego rodzaju orzeczenia nie spotkasz się raczej w domu czy na szkolnym korytarzu. Z pewnością będziesz mieć z nim jednak do czynienia na lekcji języka polskiego. Orzeczenie eliptyczne zwykle stosowane jest bowiem w poezji lub prozie, zawierającej szczególne walory dekoracyjne. Orzeczenie eliptyczne polega na opuszczeniu czasownika być w trzeciej osobie liczby pojedynczej lub mnogiej, czyli słowa jest bądź są. Nie mamy tutaj jednak do czynienia z klasycznym równoważnikiem zdania, ale sens wypowiedzi wciąż jest dla wszystkich zrozumiały. Zobacz przykład:

Dom słońcem malowany.
Dachy śniegiem przyprószone.

Jak sam widzisz, dom jest malowany słońcem, ale autor tego zdania umyślnie pominął słowo jest. Orzeczenie eliptyczne pozwala na to w szczególnych przypadkach. Nie radzimy jednak nadużywać go w codziennej komunikacji. No, chyba że planujesz karierę poety?

Orzeczenie wykrzyknikowe

Ostatnim rodzajem orzeczenia jest orzeczenie wykrzyknikowe. Ono również nie jest zbyt często stosowane w języku codziennym. Znacznie częściej zauważysz go w literaturze. Pozwala bowiem zobrazować akcję oraz dynamikę zdarzeń w prozie lub poezji. Orzeczenie wykrzyknikowe tworzy się poprzez zastosowanie wyrazu dźwiękonaśladowczego lub innego wykrzyknika. Spójrz na poniższe przykłady, a zapewne zdziwisz, że takie słowa uznajemy za orzeczenia:

Bęc!
Łup!
Bach!

Aby swobodnie i poprawnie korzystać z orzeczenia w mowie i piśmie, warto poznać jego rodzaje. Masz wtedy szansę budować zróżnicowane, złożone zdania i różnym zabarwieniu. Jeśli masz ich świadomość, wzbogacasz swoje słownictwo, znacznie podnosząc atrakcyjność wypowiedzi.

  Dowiedz się więcej