klp.plLiteratura polska - wiadomości wstępne
Literaturę polskiego Renesansu dzieli się na trzy fazy rozwoju:
- wczesny Renesans trwa od połowy XV wieku do lat 40. XVI w. Powstały wtedy dzieła Jana Ostroroga, Jana Długosza, Jana z Ludziska. Kiedy narastały walki klasowe, znaczenie szlachty w dążeniu do władzy, tendencje kapitalistyczne w ekonomice oraz polityczna i kulturalna aktywność mieszczaństwa – polskie Odrodzenie weszło w drugą fazę;
- dojrzały Renesans to lata 40. XVI wieku – lata 80. XVI w. Był to czas osiągnięć Mikołaja Kopernika, Mikołaja Reja, Jana Kochanowskiego, Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Łukasza Górnickiego. Szlachta zyskała poparcie u mieszczaństwa w próbach obalenia rządów magnaterii i ograniczenia wpływów kleru;
- schyłek Odrodzenia przypada na lata 80. XVI w. aż do lat 40. XVII wieku. Przeważał wtedy w sztuce nurt plebejsko-mieszczański, który najsilniej wyrażał tendencje antyfeudalne, jednak humanizm i reformacja nie stanowiły już żywych idei w utworach.
Literatura plebejsko-mieszczańska
Jednym z pierwszych polskich humanistów był poeta Biernat z Lublina (ok. 1470 - ok.1530). Jako syn plebejusza wstąpił na drogę kapłańską. Służył w szlacheckich i mieszczańskich domach, prawdopodobnie też jako medyk. Znał Kallimacha, któremu zawdzięcza jak się zdaje poglądy renesansowe. Był jednym z pierwszych krzewicieli wartości języka polskiego. Autor Raju dusznego, Dialogu Palinura z Charonem zasłynął najbardziej dziełem pt. Żywot Ezopa Fryga, mędrca obyczajnego i z przypowieściami jego. Więcej na temat utworu znajdziesz tutaj.
Nurt plebejsko-mieszczański to literatura skierowana do szerokiego kręgu odbiorców. Miała ona zaspokoić głód piśmiennictwa po polsku. Jan z Koszyczek zaczerpnął motyw popularny wtedy w Europie i napisał Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprośnym. Marchołt był bohaterem apokryficznego dialogu, z czasem stał się komicznym przeciwnikiem Salomona, symbolicznego mądrego władcy. Książka ta miała charakter humorystyczny, a nawet rubaszny, zawierała elementy ludowej fantazji i chłopskiej mądrości.
Inny autor, tym razem anonimowy, przetłumaczył w tym czasie pozycję również świecką i ludową, a mianowicie książkę pt. Sowizrzał krotofilny i śmieszny – początek, żywot i dokonanie jego dziwne. Postać Sowizdrzała została zaczerpnięta z niemieckiego i niderlandzkiego folkloru. Był to legendarny ludowy kpiarz, prześmiewca, ale także mędrzec. Bohater wyczyniał różnego rodzaju psoty możnym, rycerzom, biskupom, bogaczom. Dziełko było wyrazem butności, niepokornej postawy plebsu wobec feudałów. W utworze znalazły się tez ślady coraz większej świadomości mieszczańskiej.
Poezja nowołacińska - nurt dworski
Najbujniej nurt ten rozwinął się w Krakowie wśród bogatej szlachty, na dworach magnatów i duchownych. W miastach zamożni patrycjusze również aktywnie uczestniczyli w tworzeniu dworskiego humanizmu. Literatura w tym kręgu charakteryzowała się erudycyjnością – zwłaszcza nawiązaniami do Antyku i popisem ogólnej oraz szczegółowej wiedzy, zdobytej na zagranicznych studiach. Było to pisarstwo głównie łacińskie, o tematyce świeckiej. Uprawiali je Mikołaj Hussowski, Paweł z Krosna, Andrzej Krzycki, Jan Dantyszek, Klemens Janicki.
W początkowym okresie Renesansu w Polsce poeci ci tworzyli po łacinie. Włączali się przez to w europejski nurt renesansowy, humanistyczny, nawiązując do wzorów starożytnych. Język polski uważany był za zbyt mało precyzyjny, by wyrazić nim poezję. Najwybitniejszym przedstawicielem tego nurtu był Klemens Janicki. Poeta, opisując swoje życie w jednym z utworów, w elegii O sobie samym do potomności, zawarł swoją drogę do poezji, historię śmiertelnej choroby, sympatie i antypatie. W jego wierszach widoczny jest smutek, ale nie ma w nich rozpaczy. Poeta do końca sławi uroki i piękno życia. Jego poezja jest szczera i bezpośrednia, opisująca krótkie, ale zarazem niezwykłe życie. Poezja tego typu jest typowym przejawem tendencji renesansowych.
Polska publicystyka renesansowa
Zanim przejdziemy do omawiania twórczości najwybitniejszego przedstawiciela polskiej publicystki renesansowej, warto przyjrzeć się samej publicystyce. Jak pisze Jerzy Ziomek, jeden z najbardziej znanych badaczy literatury:
„Jeśli publicystyką nazwiemy wszelką działalność piśmienniczą rozważającą aktualne problemy społeczne, polityczne, obyczajowe, religijne, to znaczna część literatury renesansowej w Polsce jest publicystyką lub co najmniej pełni funkcje publicystyczne. Głosem w sprawach publicznych jest zarówno »Krótka rozprawa« Mikołaja Reja, jak »Satyr« Kochanowskiego, zarówno »Odprawa posłów greckich”, jak »Kazania sejmowe« Skargi”(J. Ziomek, „Renesans”, Warszawa 2005, s. 166). Widzimy zatem, że pojęcie publicystyki jest bardzo szerokie. Publicystycznymi możemy nazwać więc wszystkie utwory, w których autor zawarł swój głos w sprawach szczególnie pasjonujących opinię publiczną w danym momencie.
Rozwojowi publicystyki w Polsce sprzyjały szczególne warunki panujące w państwie w XVI wieku. Chodzi tu przede wszystkim o postępujący proces parlamentaryzmu, który pozwalał szerokim gronom komentatorów na zabieranie głosu w sprawach najważniejszych dla królestwa.
Renesansowa publicystyka była bardzo zróżnicowana gatunkowo. Wśród najczęściej spotykanych form można wymienić dramat, biografię pochwalną, kazanie, pieśń, sielankę, fraszkę. Jednak gatunkiem najbardziej publicystycznym w formie i treści była mowa, znana już w czasach antycznych. Za wzorce wygłaszania mów służyły dzieła największych starożytnych mistrzów, czyli „Retoryka” Arystotelesa, „De oratore” Cycerona czy „Institutio oratoria” Kwintyliana. Podręczniki te znane były w średniowieczu, jednak dopiero w epoce renesansu zostały odczytane na nowo. Mowy najwybitniejszych retorów służyły za wzorce do naśladowania przez publicystów XVI wieku. W ten sposób wykształcił się typ idealnego mówcy humanistycznego.
Pierwszym polskim renesansowym retorem z prawdziwego zdarzenia był Jan z Ludziska, który był oficjalnym mówcą krakowskiej Akademii. Jego mowa z 1440 r. „De oraioriae facultatis laudibus oratio” („Mowa o pochwale sztuki mówniczej”) w rękopisie przetrwała do dziś. Była ona swoistą kompilacją mów łacińskich, co wbrew pozorom jak najlepiej świadczy o Janie z Ludziska. Podczas pobytu we Włoszech, retor spisał około pięćdziesiąt mów okolicznościowych, które później służyły mu przy sporządzaniu i wygłaszaniu przemówień w kraju. Zgodnie z humanistycznym obyczajem, dobry wzorzec był znacznie ważniejszy od oryginalności, kreatywności czy nieznanych wówczas praw autorskich. W myśl tej zasady powstawały liczne podręczniki, w których zamieszczano wzorce listów okolicznościowych.
Ziomek uważa, że „Oratorstwo, podobnie jak teatr, jest zjawiskiem pogranicznym, to znaczy, że należy zarówno do sztuki pisarskiej, jak i do sztuki wykonawczej – tu: sztuki wygłaszania i gestu” (J. Ziomek, „Renesans”, s. 167). Z tego można wywnioskować, że mowę mógł kto inny napisać, a kto inny wygłosić. Poza tym, jeśli mówca był sprawny w swoim fachu, to mowa nie musiała być nawet zapisana na papierze.
Na dynamiczny rozwój publicystyki miały wpływ wydarzenia polityczne, które niejako zmuszały do zabrania głosu pojedynczych ludzi. Można tu wspomnieć o zażartej walce szlachty z magnaterią o dominację, podejmowaniu kolejnych prób reformy państwa, sporach na tle religijnym, okresach bezkrólewia, czasach elekcji i wielu innych wydarzeniach. Większe i mniejsze mowy okolicznościowe wygłaszane były na dworze królewskim, w sejmiku szlacheckim, w kościołach i zborach czy szkołach.
Mowa, czyli najbardziej klasyczny gatunek publicystyczny, nie musi być rzeczywiście wygłoszona. Czasami przyjmowała ona postać traktatu lub dialogu prozatorskiego, w którym orator rozmawia z wymyśloną przez siebie postacią. Z punktu widzenia gatunku literackiego, najważniejszy w mowie jest przedmiot retoryczny, czyli osoba pouczająca, udzielająca rad. Z czasem renesansowi retorzy wypracowali własny styl i warsztat, odchodząc od humanistycznej koncepcji wzorca antycznego. Właśnie kreacja przedmiotu retorycznego stanowiła czynnik różnicujący poszczególnych twórców, świadczący o ich indywidualizmie. Niekiedy postacią centralną mowy był sam autor, czasem postać ciesząca się ogólnym zaufaniem i społecznym autorytetem, rzadziej był to bohater fikcyjny.
Tematyka obejmująca aktualne problemy społeczno-polityczne charakteryzowała właściwie całe piśmiennictwo renesansowe, niezależnie od gatunków i rodzajów literackich. Dlatego można mówić o szerokim zainteresowaniu publicystyką i o rozwoju myśli publicystycznej w polskim Odrodzeniu. Najchętniej wykorzystywaną formą był zaczerpnięta z Arystotelesa mowa. Sięgnięto także po nowatorskie pomysły, jak list otwarty, dialog, komentarz. W tym kręgu powstawały także przykłady dziejopiRozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprośnymsarstwa oraz na wpół publicystyczne i na wpół religijne kazania. Twórcami renesansowej publicystyki byli:
Jan Ostroróg
Starosta wielkopolski, doradca Kazimierza Jagiellończyka. Autor rozprawy pt. Memoriał o uporządkowaniu Rzeczpospolitej na sejm walny Królestwa. Utwór skierowany był do wojewodów i kasztelanów. Zawarto w nim m.in. takie zagadnienia, jak stosunek króla do papieża, postulat ograniczenia politycznej władzy duchowieństwa, reformy prawodawstwa, a także kwestie związane z ochroną polszczyzny i jej rozwojem.
Andrzej Frycz Modrzewski
Żył w latach 1503-1572. Swą publicystyczną działalność rozpoczął od broszury Łaski albo o karze za mężobójstwo, wydanej w 1543 roku. Atakował w nim niesprawiedliwą ustawę, w myśl której szlachcic zabijający nieszlachcica podlegał tylko karze administracyjnej, zaś nieszlachcic zabijający szlachcica karany był śmiercią. W 1551 roku wydał O poprawie Rzeczpospolitej (De republica emendanda). Dzieło podzielonej jest na 5 części – o obyczajach; o prawach; o wojnie; o kościele; o szkole. Napisane zostało po łacinie. Widoczne są w nim wpływy irenizmu oraz myśli Erazma z Rotterdamu. Jest to nowatorska i szczegółowa analiza ustroju społeczno-politycznego ówczesnej Polski, zawiera również program reform i propozycje przebudowy kraju.
Część I – o obyczajach – postulat, by państwo stało na straży etyki, wychowania młodych ludzi, by zarządzało opieką społeczną i zdrowotną.
Część II – o prawach – zawiera projekt organizacyjny sądownictwa, stworzenia nowego kodeksu, postulat równości wobec prawa.
Część III – o wojnie – uznaje prawo narodów do samostanowienia oraz samodzielnego istnienia. Jest przeciwko wszelkiej agresji, zwłaszcza wojnie zaborczej.
Część IV – o kościele – postulat rozdziału kościoła od państwa i polityki, domaga się udziału świeckich w soborach.
Część V – o szkole – postulat, by za wychowanie odpowiedzialne było państwo. Postulat stworzenia zespołu szkół powszechnych.
Państwem idealnym dla Frycza było państwo surowe, ale sprawiedliwe, rządzone przez filozofów, w którym dobrem najwyższym byłaby praca i nauka.
Stanisław Orzechowski
Żył w latach 1513 -1566, był przeciwnikiem A. F. Modrzewskiego. Udowadniał, iż Kościół stworzył polską państwowość, spaja kraj, jest nadal gwarantem wolności.
Piotr Skarga
Jezuita, kaznodzieja króla Zygmunta III wazy. Jego Kazania sejmowe zawierają obraz upadku kraju, w którym szerzą się zepsucie i inne „choroby”. Do narodowych wad zaliczał brak patriotyzmu, słabą władzę króla, niesprawiedliwe prawa, upadek obyczajów, szerzenie się zepsucia w religii. Państwo idealne winno być silną monarchią, posłuszną Kościołowi.
Kazania są prozą retoryczną, a celem, jaki stawiał sobie Skarga, było pouczenie i poruszenie czytelnika, zmotywowanie go do zmiany. Więcej na temat Kazań czytaj tutaj.
Autor: