Latarnik Henryka Sienkiewicza powstał pod koniec 1880 roku i został opublikowany po raz pierwszy w czasopiśmie
Niwa. Impulsem do napisania tej noweli była notatka w korespondencji Juliana Horaina, który przebywał w Stanach Zjednoczonych i był korespondentem m.in.
Gazety Polskiej. Notatka ta była jednak obojętna pod względem ideologicznym i dopiero Sienkiewicz nadał jej wydźwięk patriotyczny. Horain opisywał historię polskiego emigranta Siellawy, który stracił pracę latarnika, ponieważ zaczytał się we wciągającej powieści Zygmunta Kaczkowskiego
Murdelio. Z połączenia faktów zawartych w notatce z lekturą wielkich romantyków powstała historia latarnika Skawińskiego, który zapomina włączyć latarnię, ponieważ zanurzył się w marzeniach o ojczyźnie, wywołanych czytanym przez niego
Panem Tadeuszem.
Tytuł utworu odnosi się latarnika, którego historia stała się podstawą wątku fabularnego noweli oraz do funkcji, którą objął Skawiński – główny bohater utworu.