Filozofia i umysłowość baroku

Wiadomości wstępne

Barokowe przemiany myśli filozoficznej objęły wszystkie kraje Europy, jednak w każdym regionie epoka ta przebiegała nieco inaczej. Barokowa wizja rzeczywistości była w zasadzie jednolita – zależnie od rozważanych przez filozofów problemów. Każdy z myślicieli proponował system zwarty i całościowy. Do głównych przedstawicieli myśli barokowej należeli: Hobbes, Malebranche, Spinoza, Leibniz. W epoce głoszone były jednak rozmaite koncepcje życia człowieka, m.in. przez św. Franciszka Salezego, Pascala (i pesymistów), mistyków, jansenistów.

W dobie niezwykłych osiągnięć astronomicznych i przyrodniczych pogłębiał się konflikt między chrześcijańskim optymizmem a chrześcijańskim pesymizmem. Nastroje te wynikały ze starcia w XVI i XVII wieku dwóch wielkich tradycji: świeżej – renesansowej, oraz tej, która zaczęła odżywać – średniowiecznej. Sytuacja człowieka polegała teraz na zawieszeniu pomiędzy sprzecznościami moralnymi i religijnymi. Filozofia skupiała się na znalezieniu sposobu na wartościowe życie i odpowiedzi na pytania o miejsce tych wartości – czy szukać ich na ziemi, czy w niebie. Umysłowość tak rozdwojonego człowieka Baroku dobrze charakteryzuje fragment z Lubomirskiego:

Żyłem źle, żyłem dobrze, dałem przykład z siebie.
To sztuka: zażyć życia – a przecie być w niebie

.
Problemy ideologiczne epoki Baroku krążyły wokół sporu o predestynację i absolutyzm moralności chrześcijańskiej. Dzięki coraz szerszemu gronu zwolenników tolerancji, intelektualiści zaczęli interesować się odmiennymi od chrześcijańskiej kulturami. Sprawy religijne łączyły się zarówno z polityką, jak i z filozofią. Wiek XVII nazywa się czasem wiekiem wielkich systemów filozoficznych. Poza nowatorskim systemem Kartezjusza, rozwijały się nadal scholastyczne filozofie, np. Francesco Suareza, z którego czerpali jezuici.
Główne prądy filozoficzne epoki Baroku to: racjonalizm kartezjański, teoria okazjonalizmu Malebranche`a, mistycyzm, teoria monad Leibniza, naturalizm.

Kartezjusz (René Descartes) - racjonalizm kartezjański

Kartezjusz urodził się w 1596 r. w La Haye-en-Touraine (dzisiejsza nazwa: Descartes) we Francji. Był katolikiem, ale większość życia spędził w protestanckiej Holandii, a później w Szwecji. Wywodził się z bogatej szlachty. Studiował prawo i medycynę. Po pobycie w armii interesował się już tylko nauką, głównie matematyką i fizyką. Nigdy nie wykładał na uniwersytecie, ale w Szwecji pomagał królowej założyć Szwedzką Akademię Nauk. Najsłynniejsze jego dzieło to Rozprawa o metodzie, napisana po francusku. Jest to streszczenie najważniejszych założeń systemu naukowego Kartezjusza i jego metody filozoficznej, napisane w stylu autobiografii. Rozprawa... poprzedza trzy traktaty: o dioptryce, geometrii i meteorologii. Późniejsze dzieła filozofa to: Medytacje (1641), Zasady filozofii (1644; to pozycja zawierająca część nie wydanego Świata), Namiętności duszy (1649; traktat etyczny). Kartezjusz zmarł w 1650 r. w Sztokholmie.
Filozofia Kartezjusza opiera się na dualizmie umysłu i materii. Po pierwsze człowiek jest myślącym umysłem. Po drugie – materia jest rozciągłością w ruchu. Taka definicja człowieka sprzeciwiała się ujęciu Arystotelesowskiemu, że człowiek składa się z duszy i jej formy, czyli ciała. U Kartezjusza istotę ludzkiego bytu stanowi umysł.

Jest to filozofia racjonalistyczna, to znaczy należąca do tego nurtu poglądów, które w teorii poznania przyznają naczelne miejsce rozumowi oraz oddzielają wiedzę od wiary, tradycji, dogmatów, przesądów. Łacińskie słowo ratio oznacza rachunek, rozum, metodę, osąd.

Jak Kartezjusz rozumie umysł
Według Kartezjusza myślenie człowieka nie zależy od żadnego fragmentu materii, nie jest właściwie nikomu innemu dostępne, jeśli człowiek tego nie chce. I ani ciało, ani dusza nie mają wpływu na to, jaki człowiek jest. Czynnikiem decydującym jest mianowicie myślenie, które nie polega na inteligencji, ale na świadomości własnej wiedzy.
Jak Kartezjusz rozumie materię
Materia natomiast posiada geometryczne własności kształtu, wielkości, podzielności itd. Tak Kartezjusz rozumie rozciągłość materii w ruchu. W niedokończonym dziele Kartezjusza o świecie opisał on według swej teorii zjawiska ciepła, światła, barw i dźwięku. Przychylał się do heliocentryzmu Galileusza, ale nie wydrukował tej opinii, obawiając się represji ze strony Kościoła.

Wiedza według Kartezjusza
Kartezjusz porównywał wiedzę do drzewa. Korzeniami była metafizyka, pniem – fizyka, gałęziami, liśćmi i owocami – nauki moralne i stosowane. Zadaniem filozofii było według Francuza wyzbycie się wszelkich wątpliwości. Należało zatem najpierw wskazać te wątpliwości. Najlepiej wyłożył je Kartezjusz w swoich Medytacjach.

Filozof poddaje w wątpliwość to, co rejestrują zmysły oraz marzenia senne. Całą zewnętrzną rzeczywistość uznaje za ułudę, majak. Nawet ciało ludzkie może być złudzeniem. Dlatego dopiero fakt myślenia decyduje o istnieniu człowieka. Samo to, że zaczynamy wątpić, czy rzeczywiście istniejemy i co jest prawdą wokół i w nas samych – świadczy o tym, że istniejemy. To właśnie znaczy kartezjańskie hasło Cogito ergo sum, czyli Myślę, więc jestem.

Dowody na istnienie
Za pomocą myślenia Kartezjusz nie tylko udowadnia istnienie człowieka. Filozof formułuje dowody istnienia Boga i szuka kryteriów kierujących umysłem w dochodzeniu do prawdy. Niektóre dowody istnienia Boga według Kartezjusza:

1. dowód ontologiczny – Kartezjusz: odnalazłem w sobie ideę Boga, który jest bytem doskonałym, oraz w którego naturze leży wiecznotrwałe istnienie. Innymi słowy – istnienie jest najwyższą doskonałością, więc skoro Bóg jest doskonałością, zatem istnieje. Moje istnienie nie jest samoistne, musi więc wynikać z pierwszej, doskonałej przyczyny, czyli z Boga.

2. dowód w samej definicji Boga – Kartezjusz: ode mnie samego może pochodzić wiele różnych idei: myśl, substancja, trwanie, liczba. Natomiast istnieje jedna idea – idea Boga – której nie mogę być autorem, bo: Bóg jest nieskończony, niezależny, najinteligentniejszy, najmocniejszy – a ja jestem ograniczony, niesamoistny, niewiedzący, bezsilny, mam skończony umysł.

3. dowód na istnienie świata dzięki istnieniu Boga – Kartezjusz: tylko dzięki prawdomówności Boga, który istnieje, zjawiska ciał niezależnych od człowieka również istnieją; świat nie jest całkowicie ułudą.

4. dowód na istnienie Boga poprzez fakt posiadania ciała przez człowieka – Kartezjusz: mimo że o moim istnieniu świadczy moje myślenie, posiadam ciało, z którym jestem nierozerwalnie związany. Skoro wiem, że istnieje Bóg i wierzę, że mnie nie zwodzi, to On jest przyczyną mojej natury, która dotyczy ciała. Kiedy ciało jest zranione – boli mnie, kiedy potrzebuje energii – czuję głód i pragnienie. Jestem z ciałem związany i gdyby ono nie było częścią mnie, tak jak umysł, Bóg okazałby się fałszywy. A jest to niedorzeczność.

Zasługi dla matematyki i oddzielenie nauki od wiary
Kartezjusz oddzielił matematykę i fizykę jako wielkie nauki, niepodległe woli Bożej – jak twierdzono przed Kartezjuszem. Bóg pozwala człowiekowi poznawać prawdy przyrody indukcyjnie i dedukcyjnie, i gdyby okazało się, że nasze poznawanie schodzi na manowce – zaprzeczyłoby to istnieniu Boga. A według Kartezjusza jest to niemożliwe. Tylko taka jest zależność między Bogiem a naukami. Poza tym nauki matematyczne są logiczne i nie narażają człowieka na fałsz. Kartezjusz mawiał, że nawet jak śpimy, czy mamy majaki, czy nie jesteśmy świadomi, co się dzieje – i tak 2+2=4.

Idee Kartezjusza uważane są za początek nowożytnego myślenia filozoficznego i naukowego. Pogląd na umysł został skrytykowany dopiero przez Kanta, a obalony przez Wittgensteina, który dowiódł, że nawet ludzkie myśli są zależne, a mianowicie od języka, który ma charakter
społeczny i cielesny.

Blaise Pascal

Blaise Pascal urodził się w 1623 r. w Auvergne we Francji. Interesowały go głównie fizyka i geometria. W 1654 r. nawrócił się i związał ze środowiskiem ascetów z klasztoru Port-Royal (inaczej janseniści, uznający interpretację pism Augustyna bliską odczytaniom kalwińskim).

Pascal napisał Prowincjałki, w których ostro krytykuje idee jezuickie, dotyczące ukierunkowania intencji. Według Pascala wolna wola człowieka nie może polegać na odwracaniu intencji złych czynów tak, aby były one usprawiedliwieniem grzechów. Ponadto był Pascal świetnym aforystą. Do jego słynnych zdań, pochodzących z Myśli należą:

Człowiek jest tylko trzciną, najwątlejszą w przyrodzie; ale trzciną myślącą,
Umieramy samotnie,
Nos Kleopatry: gdyby był krótszy, całe oblicze ziemi wyglądałoby inaczej,
Serce ma swoje racje, których nie zna rozum.

Ostatnie zdanie zawiera jednak pewną pułapkę. Nie należy go odczytywać jako zachętę Pascala do zwrócenia się w stronę uczuć, a zanegowanie poznania rozumowego. Hasła tego nie należy interpretować w oderwaniu od kontekstu. Pascal nazywa sercem wiedzę intuicyjną, a rozumem – wiedzę dedukcyjną. Na przykład geometria jest w dużej części nauką intuicyjną, a więc kieruje się Pascalowskim „sercem”.

Równie sławny jest tzw. zakład Pascala. Francuz śmiało snuje swe rozważania: Bóg jest albo Go nie ma. Tego nie wiemy na pewno. Lepiej jest jednak założyć, że Bóg istnieje i żyć moralnie – wtedy zdobędziemy nagrodę. Jeśli nie będziemy żyć moralnie, a Bóg jest – spotka nas kara. Natomiast w wypadku, gdyby Boga nie było, nic nie tracimy miłując bliźniego.

Baruch Spinoza

Baruch Spinoza urodził się w 1632 r. w hiszpańskojęzycznej rodzinie żydowskiej w Amsterdamie. W 1656 r. odrzucił nauki ortodoksyjne i wyłączono go z Synagogi. Pracował w Amsterdamie, Lejdzie i Hadze jako szlifierz soczewek okularowych i teleskopowych. Odmawiał przyjęcia etatu na uczelni. Spinoza korespondował z wieloma znakomitymi uczonymi XVII w. Żył samotnie do roku 1677, w którym zmarł na gruźlicę. Wydał: Zasady filozofii Kartezjusza – dzieło streszczające racjonalizm francuskiego filozofa, a także anonimowo traktat teologiczno-polityczny, w którym głosił demokratyczność rządów, wolność słowa i tolerancję religijną. Pośmiertnie ukazała się Etyka Spinozy. Tu w pięciu częściach filozof omówił: Boga, umysł, emocje, niewolę i wolność człowieka.

Filozofia Spinozy była odpowiedzią na pytania o zależność filozofii Kartezjusza i Boga Hebrajczyków. Opierała się na monizmie, czyli idei, że istnieje tylko jedna substancja – nieskończony Bóg, który jest tożsamy z Naturą. Filozofia ta zawarta jest w panteistycznej sentencji Deus sive Natura, tzn. Bóg, czyli Natura. Można tę zasadę interpretować dwojako: 1) Spinoza jako ukryty ateista; ponieważ Bóg ukryty byłby za prawami uporządkowanego systemu świata natury; 2) Spinoza jako człowiek głęboko religijny; ponieważ uważa, że jeśli naukowcy mówią o Naturze, to w rzeczywistości opisują Boga.

Bóg Spinozy
Definicja Boga według Spinozy pochodziła z myśli Kartezjańskiej. Bóg to substancja, czyli to, co do istnienia nie potrzebuje niczego oprócz siebie samego. Spinoza nie wyodrębniał myśli i rozciągłości (tj. Kartezjańskich: umysłu i materii) jako substancji, ale opisał je na zasadzie atrybutów Boga – jedynej substancji. Człowiek i inne istoty są w świetle nauk Spinozy kombinacjami atrybutów Boga, konkretnymi konfiguracjami myśli i rozciągłości. Gdyby natomiast były substancjami, ograniczałyby Boga, co jest według Spinozy niemożliwe.

Dowód Spinozy na to, że tylko Bóg jest substancją, jest bardzo prosty. Substancja istnieje tylko dzięki samej sobie, nie ma więc przyczyny w innej substancji. Człowiek ma przyczynę w innej substancji, jego narodzenie jest zależne od Boga. Tylko Bóg nie ma przyczyny, bo On jest przyczyną wszystkiego, jest najdoskonalszy i najpierwszy. Zatem Bóg istnieje i jest jedyną substancją. Wszystko inne pochodzi od Niego i jest atrybutem tej substancji.

Determinacja i rozumienie wolności
Zarówno Bóg, jak i stworzenia, są zdeterminowane. Jednak wolność Boga polega na tym, że jest on zdeterminowany tylko własną wolą. Jego istnienie jest konieczne (rozwinie ten pogląd Hegel). Natomiast rzeczy świata podlegają determinacji Boga. Istnieje bowiem wiele stopni wolności – mówi Spinoza w Etyce i nic nie dzieje się bez przyczyny.

Człowiek Spinozy
Człowiek ma ograniczoną wolność, ponieważ z jednej strony podlega prawom Natury, z drugiej – woli Boga. Naturę trzeba zrozumieć. Jest to klucz do tego, aby poczuć się wolnym w tym względzie. Człowiek popada w niewolę tylko wtedy, gdy ulega własnym namiętnościom; gdy dąży do czegoś mało świadomie, nie dzięki intelektowi. Należy też, według Spinozy, pozbyć się lęku przed śmiercią, ponieważ tylko człowiek głupi podlega temu ograniczeniu. Mądrość zaś to rozmyślanie nad życiem, a nie śmiercią. Wola Boża natomiast jest dla człowieka czymś, co trzeba poznać i pokochać – tak jak Natura.

Poza tym umysł ludzki jest nierozerwalnie związany z ciałem, gdyż trwają w czasie tyle samo. Jeśli umysł wybiega myślą w przód, świat staje się nierzeczywisty, czego człowieka mądry powinien unikać. Jest to także wyjaśnienie, dlaczego nie powinniśmy nigdy żałować przeszłości, ani bać się przyszłości. Zdeterminowanie jest sensem zarówno tego, co było, jak i tego, co będzie. Obie strefy podlegają Bogu.

Spinoza wyróżniał dwa rodzaje emocji: czynne i bierne. Emocje bierne to strach i gniew, wywołane przez siły zewnętrzne. Natomiast zrozumienie przez umysł kondycji ludzkiej to emocja czynna. Kiedy człowiek zamienia emocje bierne na czynne, postępuje drogą doskonalenia się i osiąga wolność.

Teoria relacji
Ważnym dokonaniem Spinozy jest opisanie dobra i zła nie jako odrębnych bytów (jak w naukach scholastycznych), ale jako relacji między innymi bytami. Opisywanie tych dwu kategorii etycznych na kształt relacji, związków, zależności było nowością w XVII wieku.

Spinoza nie znalazł tak wielu naśladowców jak Kartezjusz. Został uznany za heretyka zarówno przez Żydów, jak i chrześcijan. Mimo to pogląd Spinozy, że wszystko jest częścią zunifikowanego systemu, zawierającego wyjaśnienie całości siebie w sobie, spotkał się w głośnym echem i jest żywy do dziś.

Thomas Hobbes

Thomas Hobbes urodził się w 1588 r. Studiował w Oksfordzie, po czym zatrudniła go rodzina Canedishów jako wychowawcę. Najsłynniejsze swoje dzieło z zakresu filozofii polityki, zatytułowane Lewiatan, napisał w Paryżu. Jest autorem dwóch tomów na temat filozofii przyrody, przekładu całości dzieł Homera oraz Tukidydesa. Zmarł w 1679 r.

Poglądy Hobbesa wpisują się w tradycję angielskiego empiryzmu. Według filozofa istnieją dwa rodzaje wiedzy: o faktach i o konsekwencjach. Pierwszą zajmują się wszyscy ludzie, drugą – filozofowie. Do nich bowiem należy analiza przyczyn i wyników zmysłowych doświadczeń, dostępnych każdemu.

Ponadto dla filozofa bardzo ważną kwestią jest ustalenie istoty i zrozumienie natury języka. Hobbes wskazał na cztery zastosowania mowy ludzkiej: 1) zdobywanie umiejętności – czyli ustalanie co jest przyczyną i skutkiem ludzkich myśli i ubieranie tego w słowa; 2) dzielenie się wiedzą – przekazywanie innym swoich umiejętności; 3) przekazywanie innym swojej woli i intencji – dzięki czemu można uzyskać pomoc od innych; 4) czerpanie przyjemności z mowy – bo człowiek używa też języka dla własnej przyjemności, dla zabawy.

Człowiek u Hobbesa jest bardzo bliski zwierzęciu. To stanowisko przeciwne myśli Kartezjusza. Człowiek, według angielskiego filozofa, tak jak inne żywe stworzenia, jest kierowany przez dwa rodzaje ruchu: witalny i wolny. Odpowiada to nieco arystotelesowskiemu schematowi duszy wegetatywnej i zmysłowej. Tym, co różni człowieka od zwierząt nie jest zaś inny umysl, ale inna wola – w świetle filozofii Hobbesa. Ludzie mają większą wolę niż zwierzęta. Te ostatnie są bardziej zależne od instynktów i działania natury, natomiast wola ludzi tylko w pewnych granicach podlega konieczności. Wola, która nie podlega żadnej konieczności, to wola nie należąca ani do ludzi, ani do zwierząt.

Determinizm Hobbesa pomaga mu w porównaniu filozofii przyrody z polityką. Anglik jest autorem ciekawego systemu politycznego. Filozof opisuje w Lewiatanie stan grupy ludzi przed założeniem państwa. Jest to stan wojny, ponieważ przeważa konkurowanie o władzę, dobra i sławę. Później jednak, na mocy umowy każdego z każdym, zaczyna funkcjonować władca, co już określa pewne pierwsze prawa i zalążek państwa. Hobbes nie był zwolennikiem ani państwa totalitarnego, ani boskiego prawa królów. Filozof śmiało głosił, że podległy władcy nie może, jeśli nie chce, zabijać, uczestniczyć w wojnach czy pobojach. Hobbes twierdził, że prawo władzy nie pochodzi od Boga, ale od wszystkich jednostek, które zrzekły się części swoich praw dla wybrania głowy państwa.

John Locke

John Locke urodził się w 1632 r. Locke był lekarzem lorda Shaftesbury. Tak jak Hobbes, ukończył Oksford. Jego poglądy filozoficzne znaczenie różniły się od poprzednika.

Locke uważał, że w stanie natury, czyli przed powstaniem państwa, ludzie odczuwają prawa naturalne, to jest wolność i równość każdego. Naturalnym uczuciem jest niechęć do godzenia w czyjeś sprawy, zdrowie, życie, czyjąś wolność. Człowiek ma także od początku obowiązek nie pozbywania się swoich praw. Państwo według Locke`a powstaje po to, aby zapewnić ludziom bezpieczną kontrolę nad przestrzeganiem praw naturalnych. Locke uznawał, że każde państwo powstało na tej zasadzie, i że każdy rząd istnieje tylko ze względu na aktualność umowy społecznej. Gdyby społeczeństwo nie chciało danego rządu, sporządzono by nową umowę.

Poza teorią polityczną Locka, słynne są jego myśli na temat idei i jakości oraz substancji i osoby. Pierwszy krąg zagadnień Locke opisał w dziele Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego. Idee Locke`a są podobne myślom Kartezjusza. Są to świadome spostrzeżenia tego, co jest głęboko w samym człowieku. Filozof zastanawiał się nad wieloma sprawami, np. kiedy człowiek zaczyna mieć idee (myśleć), co znaczy, że człowiek się uczy, jaka jest relacja między przestrzenia a materią i inne. Jakości natomiast Locke dzielił na pierwotne (stałość, rozciągłość, kształt, ruch, spoczynek, masa, liczba, wielkość) oraz jakości wtórne (barwy, dźwięki, smaki). Wszystkie jakości służą wytwarzaniu idei w naszych umysłach. Locke wskazał też wiele analogii między ludzkimi zmysłami a uczuciami.

Ważnymi pytaniami Locke`a i jego filozoficznymi wnioskami są te, dotyczące człowieka i osoby. Locke odróżnia oba pojęcia. Człowiek jest substancją złożoną. Natomiast osoba to byt zdolny do myślenia, rozumowania i samoświadomości. Zdaniem filozofa jesteśmy w tym samym czasie: ludźmi, duchami i osobami – czyli substancjami złożonymi (jak zwierzęta), substancjami niematerialnymi oraz ośrodkami samoświadomości.

Filozofia Locke`a poprzedza już rewolucyjne teorie Issaca Newtona, które wpłyną na rozwój umysłowości oświeceniowej w Europie.

Gottfried Wilhelm Leibniz

Gottfried Wilhelm Leibniz (Leibnitz) urodził się w 1646 r. w Lipsku jako syn profesora filozofii na uniwersytecie. Znał pisma scholastyczne jak wszyscy wykształceni wówczas ludzie, jednak był im bardziej życzliwy niż pozostała część filozofów europejskich tego okresu. Studiował matematykę i prawo. Dzięki służbie dyplomatycznej podróżował i miał kontakt z współczesnymi mu uczonymi. Niezależnie od niepublikowanych jeszcze pism Newtona odkrył rachunek różniczkowy. Pracował w bibliotece i na dworze Hanoweru, gdzie był przewodniczącym Akademii Pruskiej. Podejmował próby zjednoczenia Kościoła chrześcijańskiego. Zmarł w 1716 r. w Hanowerze. Napisał prace: Rozprawa metafizyczna (1686), Nowy system dla objaśnienia natury substancyj (1695), Teodycea (obrona Boskiej sprawiedliwości wobec zła w świecie), Monadologia, Zasady natury i łaski i in. Wiele pism Leibniza pozostało w rękopisach do XIX i XX w.

strona:   - 1 -  - 2 - 

  Dowiedz się więcej