klp.plMoskiewski układ jest w powieści wymodelowany bardzo dokładnie. Na ów układ, materię powszedniości, składają się nawyki, reakcje, repliki, odruchy. To układ szpiegomanii, donosicielstwa, demagogii i gwałtu, które nie przestają być sobą także i wówczas, kiedy są obracane w żart. Nienormalność musi być uznawana za normalność, a pozór – za prawdę. Rzeczywistość moskiewska jest z jednej strony kompletnie nierealistyczna, z drugiej – bardzo namacalna i trywialna – np. Mikołaj Iwanowicz zmieniony w wieprza domagający się zaświadczenia, kot chcący płacić w tramwaju za bilet potraktowany zostaje jako gwałciciel przepisów porządkowych.
Jest to rzeczywistość pseudologiczna – w bufecie teatru Variétés podaje się „jesiotra drugiej świeżości” (a jak zauważa Woland, świeżość jest tylko pierwsza, więc „jesiotr drugiej świeżości” jest po prostu nieświeży), Nikanor Iwanowicz Bosy usprawiedliwia się, że łapówki brał, ale w rublach, a nie w obcej walucie, Iwan Bezdomny chce wysyłać Kanta na Sołowki.
Następuje swoista zamiana ról – szatan jest bardzo ludzki, a człowiek – bardzo diabelski. Powstaje paradoks: ludzki diabeł naprawia piekielne życie! Jest to naprawa przez zniszczenie. Aferzyści, łobuzy, donosiciele podlegają sądom doraźnym – część traci swoje stanowiska, część do końca życia będzie źle znosić wiosenną pełnię księżyca, część zostaje tego życia pozbawiona. Ogień, dzięki któremu według Asasella “wszystko zostaje skończone” pochłania mieszkanie Berlioza, suterenę Mistrza i Gibojedowa.
Diabeł nie stwarza więc nowego, złego świata, ale tylko odpowiednio kieruje światem moskiewskim, aby wyszły z niego jego złe strony.
Autor: