klp.pl- Spisane są najczęściej wierszem. Dzisiaj utwory liryczne określa się też „poezją”.
- Główny temat: wewnętrzne przeżycia, emocje, doznania jednostki przekazane w formie monologu.
- Centralny element utworów lirycznych: podmiot liryczny (inaczej: „ja” liryczne), którego uczucia i myśli organizują cały utwór.
Dobrze wiedzieć
Liryka uznawana jest za najbardziej pierwotną formę twórczości literackiej. Wywodzi się z tekstów obrzędów religijnych, modlitw, zaklęć. Na swoim najwcześniejszym etapie ewolucji, liryka obejmowała teksty pieśni, którym towarzyszył akompaniament. Zwróć uwagę, że gr. lirykós oznacza właśnie „odnoszący się do liry”. Takie muzyczno-poetyckie kompozycje wykonywano z okazji uroczystości religijnych, państwowych i rodzinnych. Momentem przełomowym w historii liryki było oderwanie się jej od muzyki i uzyskanie statusu samodzielnego tekstu.
Liryka uznawana jest za najbardziej pierwotną formę twórczości literackiej. Wywodzi się z tekstów obrzędów religijnych, modlitw, zaklęć. Na swoim najwcześniejszym etapie ewolucji, liryka obejmowała teksty pieśni, którym towarzyszył akompaniament. Zwróć uwagę, że gr. lirykós oznacza właśnie „odnoszący się do liry”. Takie muzyczno-poetyckie kompozycje wykonywano z okazji uroczystości religijnych, państwowych i rodzinnych. Momentem przełomowym w historii liryki było oderwanie się jej od muzyki i uzyskanie statusu samodzielnego tekstu.
Jak dzielimy lirykę?
Możemy wyróżnić:
a. lirykę bezpośrednią: podmiot występuje w 1. osobie i bezpośrednio opisuje świat swoich własnych przeżyć i myśli, jest to rodzaj intymnego wyznania (np. elegia);
b. lirykę pośrednią: podmiot kryje się za bezosobową refleksją, np. za opisem pejzażu czy sceny, w której bezpośrednio nie uczestniczy (np. sielanka);
c. lirykę inwokacyjną: w tych utworach podmiot jasno zaznacza swoją obecność i otwarcie zwraca się do adresata (np. oda, list poetycki);
d. lirykę podmiotu zbiorowego: podmiot występuje jako „my”, jako grupa ludzi związana wspólnymi emocjami czy przekonaniami (np. hymn).
Najważniejsze gatunki liryki i przykłady
1) Elegia: pieśń lamentacyjna śpiewana podczas pogrzebu. Od XVI w. elegią nazywano poważne utwory liryczne, utrzymane w tonie skargi, smutnego rozpamiętywania, dotyczące spraw osobistych i wielkich problemów egzystencjalnych (przemijanie, miłość, śmierć). Elegie pisali: J. Kochanowski, A. Mickiewicz, J. Słowacki, J. Iwaszkiewicz.
2) Tren: jeden z gatunków poezji żałobnej ukształtowany w starożytnej Grecji. Tren wyraża żal z powodu czyjejś śmierci oraz wychwala zalety i zasługi zmarłego. Najsłynniejsze treny skomponowali: F. Petrarka, J. Kochanowski.
3) Pieśń: najstarszy gatunek poezji lirycznej. Budowa tekstu pieśni jest ściśle związana z muzyką: strofy, refrenowe powtórzenia, rytmizacja tekstu. Przykłady: Pieśń o Rolandzie, Pieśń świętojańska o sobótce J. Kochanowskiego, Pieśni filaretów A. Mickiewicza.
4) Hymn: uroczysta i podniosła pieśń pochwalna sławiąca bohaterskie czyny, wielkie idee, bóstwa. Od epoki romantyzmu do tematyki hymnów dołączyły ważne problemy filozoficzne i egzystencjalne. Hymny tworzyli: J. Kochanowski, J. Słowacki, A. Mickiewicz, J. Lechoń, K. Iłłakowiczówna.
5) Oda: wywodzi się z greckiej liryki chóralnej, utwór o charakterze pochwalno-dziękczynnym, utrzymany w patetycznym stylu, wychwalający wybitną postać, wydarzenie, uroczystość lub ideę. Ody pisali: J. Kochanowski, M.K. Sarbiewski, I. Krasicki, A. Mickiewicz, J. Słowacki, T. Peiper.
6) Sonet: utwór poetycki o bardzo precyzyjnej budowie. Zawsze składa się z 14 wersów podzielonych na dwa podstawowe człony: jeden 8-wersowy, a drugi 6-wersowy. Pierwsze sonety w polskiej poezji tworzył J. Kochanowski i M. Sęp-Szaczyński. Znani z nich są też: A. Mickiewicz, J. Słowacki, A. Asnyk, M. Konopnicka, J. Kasprowicz, K. Przerwa-Tetmajer, L. Staff, A. Słonimski, J. Iwaszkiewicz.
7) Sielanka: utwór związany z życiem pasterzy, rolników, rybaków, myśliwych. Gatunek ten ukształtował się w starożytnej Grecji i bujnie rozwijał w epoce renesansu. Twórcy: Dante, Petrarka, Boccaccio, J. Kochanowski, Sz. Zimorowic.
8) Fraszka: drobny, wierszowany utwór poetycki o charakterze żartobliwym, opiera się na dowcipnym pomyśle. Nazwę gatunku z j. włoskiego (wł. frasca) wprowadził do polszczyzny J. Kochanowski. Fraszki, oprócz Kochanowskiego, pisali: I. Krasicki, A. Mickiewicz, C.K. Norwid, J. Tuwim, K.I. Gałczyński.
9) Ballada: gatunek synkretyczny, z pogranicza liryki i epiki. Ballady przypominają pieśni, opowiadają o niezwykłych wydarzeniach legendarnych lub historycznych, są pełne tajemniczości. Przedstawiają jedno, wyraziście zarysowane wydarzenie. Przykłady: Lilije, Pani Twardowska, Romantyczność, Świteź, Świtezianka A. Mickiewicza
Autor: