Epika - budowa, podział, najważniejsze gatunki epiki

Jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich (obok liryki i dramatu). Czym się wyróżnia?

• Świat przedstawiony ma charakter fabularny.
• Podstawową formą wypowiedzi jest narracja.
• Narrator (podmiot literacki) usytuowany jest na zewnątrz świata przedstawionego. Wypowiada się najczęściej w 1. lub 3. osobie.

Budowa utworów epickich

Utwory epickie mają budowę dwupoziomową, czym różnią się od utworów lirycznych i dramatycznych. Na czym taka budowa polega? Jeden obszar to sytuacja narracyjna. Tutaj najważniejszy jest narrator, który opowiada i opisuje.

Drugi obszar to dzieje bohaterów. Narrator i bohaterowie zwykle stanowią odrębne światy. Klasycznym złamaniem tej reguły jest narracja prowadzona w 1. osobie, np. w pamiętnikach. Sugeruje ona jedność opowiadającego narratora i głównego bohatera.



Ponieważ w epice mamy do czynienia z dwoma poziomami, obserwujemy także dwa odrębne porządki czasowe. W stosunku do narracji fabuła często bywa przeszłością. Opowiadający jakby odtwarzał wydarzenia, których przebieg jest mu dobrze znany.

Podział epiki

Epikę można podzielić na gatunki, biorąc pod uwagę różne kryteria. Ze względu na formę wyróżniamy:

• epikę wierszowaną (gatunki: epos, poemat epicki, dygresyjny, filozoficzny, heroikomiczny, powieść poetycka);
• epikę prozaiczną (gatunki: powieść, nowela, opowiadanie, anegdota, baśń, legenda, pamiętnik).

Epikę można podzielić też ze względu na czas, w którym dzieje się akcja utworu:
a. epika współczesna (odwołuje się do okoliczności i zjawisk, które są współczesne pisarzowi) – np. Lalka B. Prusa;
b. epika historyczna (akcja rozgrywa się w czasach dla pisarza historycznych, do których miał dostęp tylko z pośrednich świadectw, np. zabytków, źródeł pisanych, podań) – np. Faraon B. Prusa;
c. epika fantastyczna (świat przedstawiony ulokowany jest w czasie, który nie ma historycznych odpowiedników, np. w legendarnej przeszłości lub w wyobrażonej przyszłości) – np. baśnie H.Ch. Andersena.



Innym podziałem epiki jest podział we względu na rozmiar utworu (czyli kryterium najbardziej uznaniowe):

• duże formy epickie (gatunki takie jak epos i powieść);
• krótkie formy epickie (gatunki takie jak anegdota, nowela, opowiadanie, ballada, powieść poetycka).

Najważniejsze gatunki epiki i przykłady

1) Epos: rozbudowany utwór wierszowany, ukazujący dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności. Ważną rolę odgrywa w eposach obiektywny i wszechwiedzący narrator, który ujawnia się w inwokacji. Epos dominował w rodzaju epiki aż do wykształcenia się powieści. Przykłady: Iliada oraz Odyseja Homera, Boska Komedia Dantego, Raj utracony J. Miltona, Pan Tadeusz A. Mickiewicza.



2) Poemat: dłuższy utwór wierszowany o mniej lub bardziej rozbudowanej fabule. Ze względu na swój narracyjny charakter, umieszcza się go na pograniczu epiki i lirki. Szczególnie znane są:

• poemat dygresyjny (Beniowski J. Słowackiego, Kwiaty polskie J. Tuwima);
• poemat epicki (Grażyna A. Mickiewicza);
• poemat dydaktyczny/filozoficzny (Sztuka kochania Owidiusza, Traktat poetycki Cz. Miłosza);
• poemat heroikomiczny (Monachomachia, Antymonachomachia, Myszeida I. Krasickiego).

3) Powieść: utwór prozatorski, wielowątkowy, z dużą liczbą bohaterów (głównych, drugoplanowych, epizodycznych); np. Zbrodnia i kara F. Dostojewskiego, Potop H. Sienkiewicza, Lalka B. Prusa, Chłopi W. Reymonta, Ferdydurke W. Gombrowicza.

4) Nowela: krótki utwór prozatorski, charakteryzuje się jednowątkowym przebiegiem zdarzeń, brakiem dygresji, czytelną obecnością punktu kulminacyjnego; np. Kamizelka B. Prusa, Latarnik H. Sienkiewicza, Nasza szkapa M. Konopnickiej, Siłaczka S. Żeromskiego.

5) Opowiadanie: krótki utwór prozatorski pisany zazwyczaj w czasie przeszłym, ograniczony do jednego wątku. Różni się od noweli brakiem wyraźnie zarysowanej konstrukcji oraz swobodnym przebiegiem akcji, w której nie brak wątków pobocznych, dygresji, części refleksyjnych; np. Stary człowiek i morze E. Hemingwaya, Pożegnanie z Marią T. Borowskiego, Sklepy cynamonowe B. Schulza.

6) Baśń: niewielki utwór o treści fantastycznej, pełen cudowności, magicznych wierzeń, w którym świat realny i nadprzyrodzony swobodnie się przenikają; np. Pinokio C. Collodi, Dziadek do orzechów E.T.A. Hoffmanna, baśnie H.Ch. Andersena, baśnie braci Grimm.

7) Bajka: krótki utwór pisany wierszem lub prozą, rodzaj przypowieści na temat uniwersalnych problemów, postaw i charakterów. Celem bajki jest zawsze pouczenie, przekazanie wskazówek postępowania i zasad etycznych; np. bajki I. Krasickiego, A. Mickiewicza (Lis i kozioł, Pchła i rabin, Żona uparta…), J. de La Fontaine`a.

8) Pamiętnik: relacja prozatorska o zdarzeniach, których autor był uczestnikiem lub naocznym świadkiem. Pamiętnik opowiada o wydarzeniach z pewnego czasowego dystansu i tym różni się od dziennika; np. Pamiętniki J.Ch. Pasek, Pamiętnik z powstania warszawskiego M. Białoszewski.

9) Dziennik: zbiór zapisków prowadzony z dnia na dzień, o jego chronologicznym układzie nie decyduje zamiar kompozycyjny, ale bieg wypadków, które autor utrwala; np. Dziennik 1954 L. Tyrmand, Dziennik W. Gombrowicza, Dziennik pisany nocą G. Herling-Grudziński.

10) Legenda: opowieść fantastyczna, pełna cudowności i elementów niezwykłych, której głównym bohaterem był najczęściej święty, władca, wojownik, mędrzec. Legenda czerpała z wydarzeń historycznych, np. legendy arturiańskie, opowieści z Kroniki Galla Anonima o Popielu i Piaście.

11) Satyra: utwór ośmieszający i/lub piętnujący ludzkie wady, obyczaje, stosunki społeczne, postawy światopoglądowe, instytucje życia publicznego, sposoby zachowań określonych osób. Satyra nie proponuje rozwiązań, nie umoralnia – wyłącznie ośmiesza. Satyra bywa gatunkiem synkretycznym, ponieważ łączy w sobie elementy epiki, liryki i dramatu, np. Żona modna I. Krasickiego,

  Dowiedz się więcej