Rodzaj literacki i jego rodzaje

Epika, liryka dramat – spotkałeś się już kiedyś z tym podziałem? Tak naprawdę wszystko, co czytasz, niezależnie od tego, czy to tren Kochanowskiego, Biblia czy Twoja ulubiona powieść science fiction, jest którymś z tych trzech rodzajów literackich. Rodzaje literackie to bowiem w polskim językoznawstwie najbardziej podstawowy sposób klasyfikowania dzieł.

Dzisiaj dowiesz się o nich nieco więcej, a co najważniejsze – nauczysz się je rozróżniać!

Co odróżnia od siebie rodzaje literackie?

Skoro już we wstępie wyjaśniliśmy, czym są rodzaje literackie, pora zastanowić się nad tym, skąd możemy wiedzieć, czy dane dzieło jest przykładem epiki, liryki czy dramatu.

Chociaż w literaturze wyróżniamy jedynie trzy rodzaje literackie, to warto wiedzieć, że wewnątrz tego podziału mieszczą się jeszcze poszczególne gatunki literackie. Kamizelka Bolesława Prusa jest na przykład nowelą (gatunek), która z kolei jest przykładem epiki (rodzaj). Oda do młodości Adama Mickiewicza to oda (gatunek), która należy do liryki (rodzaj). Balladyna Juliusza Słowackiego to tragedia (gatunek), klasyfikująca się jako dramat (rodzaj). Zdajemy sobie sprawę, że mogliśmy teraz sprawę nieco pogmatwać. Spokojnie, przejdźmy do omówienia każdego z rodzajów.

Epika

Epika to utwór literacki, który cechuje się opowieścią narracyjną. Klasycznym przykładem epiki będzie każda powieść (dzięki temu łatwo można ten rodzaj zapamiętać), ale nie jest to wcale wyróżnik. Epiką może być bowiem zarówno utwór pisany prozą, jak i wierszowany. Podstawowe wyznaczniki utworu epickiego to:

• fabuła (fabularne przedstawienie świata),
• narrator (może być jednym z bohaterów, ale nie musi),
• najczęściej fabuła dzieje się wcześniej niż czas narracji (czyli moment opowiadania o zdarzeniach).

Gatunki literackie, które należą do epiki to na przykład:

• powieść (W pustyni i w puszczy Henryka Sienkiewicza),
• nowela (Kamizelka Bolesława Prusa),
• opowiadanie (Śmierć Urzędnika Antona Czechowa)
• epos (Odyseja Homera)
• baśń (O krasnoludkach i sierotce Marysi Marii Konopnickiej)
• pamiętniki (Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska)

Fragmenty wybranych utworów epickich:

Tadeusz Borowski, Pożegnanie z Marią:
Przyćmiony pokoik napełnił się poufnym mrokiem, zbiegł się ku dłoniom i zmalał jak muszla.
— Patrz, nie ma granicy między światłem i cieniem — szepnęła Maria. — Cień jak przypływ podpełza do nóg, otacza nas i zacieśnia świat tylko do nas: jesteśmy ty i ja.
Pochyliłem się ku jej wargom, ku drobnym spękaniom ukrytym w ich kącikach.

Homer, Iliada (tłum. Franciszek Ksawery Dmochowski):
Najbardziej zaś Atrydy, dwa narodów króle:
— «Atrydowie i Grecy! Niech wam dadzą bogi
Dobyć miasta Pryjama, w swoje wrócić progi!
Lecz pomni na łuk Feba strzelający z góry,
Weźcie okup, nie przeczcie ojcu jego córy!

Liryka

Liryka to utwór, który skupia się głównie na emocjach, uczuciach, przeżyciach i refleksjach podmiotu lirycznego. Cechuje się rytmem, a nierzadko także rymem (ale nie jest to warunek konieczny!).

Inne wyróżniki typowe dla liryki:

• subiektywne wypowiedzi podmiotu lirycznego w postaci monologu,
• jeśli chodzi o budowę, to zwykle mieści się w obszarze mowy wierszowanej,
• dominuje tu język barwny, metaforyczny i symboliczny.

Gatunki literackie, które należą do liryki to na przykład:

• tren (Tren III Jana Kochanowskiego),
• hymn (Smutno mi Boże Juliusza Słowackiego),
• fraszka (Na lipę Jana Kochanowskiego),
• sonet (Sonet IV Mikołaja Sępa Szarzyńskiego),
• ballada (Świtezianka Adama Mickiewicza),
• oda (Oda do wolności Juliusza Słowackiego),
• psalm (Psalm 91, Biblia Tysiąclecia).

Fragmenty wybranych utworów lirycznych:
Jan Kochanowski, Tren I:
Wszytki płacze, wszytki łzy Heraklitowe
I lamenty, i skargi Symonidowe,
Wszytki troski na świecie, wszytki wzdychania
I żale, i frasunki, i rąk łamania,
Wszytki a wszytki zaraz w dom sie mój noście,
A mnie płakać mej wdzięcznej dziewki pomoście,
Z którą mię niepobożna śmierć rozdzieliła
I wszytkich moich pociech nagle zbawiła.

Adam Mickiewicz, Stepy akermańskie (Sonety krymskie):
Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu,
Wóz nurza się w zieloność i jak łódka brodzi,
Śród fali łąk szumiących, śród kwiatów powodzi,
Omijam koralowe ostrowy burzanu.

Dramat

Utwór dramatyczny jest utworem fabularnym, konstruowanym na bazie dialogów, gdzie podmiot liryczny ujawnia się wyłącznie w didaskaliach. To didaskalia podpowiadają czytelnikowi dodatkowe okoliczności sceny (czyli kto wszedł, co zrobił, jak wygląda otoczenie itp.).

Inne wyznaczniki utworu dramatycznego to:

• akcję do przodu posuwają dialogi,
• postaci poznajemy głównie przez pryzmat ich własnych słów i czynów,
• świat przedstawiony skupia się wokół jasno nakreślonej akcji.

Gatunki literackie, które należą do dramatu to na przykład:

• tragedia (Romeo i Julia Williama Szekspira),
• komedia (Śluby panieńskie Aleksandra Fredry).

Fragmenty wybranych utworów dramatycznych:

Molier, Świętoszek (tłum. Kazimierz Zalewski):
AKT PIERWSZY
SCENA I
Pani Pernelle, Elmira, Marianna, Kleant, Damis, Doryna, Flipote

P. PERNELLE
Chodź, Flipoto, dość mam już niemiłych mi osób.

ELMIRA
Biegniesz pani tak prędko, że zdążyć nie sposób.

Stanisław Wyspiański, Wesele:
DEKORACJA:
Noc listopadowa; w chacie, w świetlicy. Izba wybielona siwo, prawie błękitna, jednym szarawym tonem półbłękitu obejmująca i sprzęty, i ludzi, którzy się przez nią przesuną.
Przez drzwi otwarte z boku, ku sieni, słychać huczne weselisko, buczące basy, piskanie skrzypiec, niesforny klarnet, hukania chłopów i bab i przygłuszający wszystką nutę jeden melodyjny szum i rumot tupotających tancerzy, co się tam kręcą w zbitej masie w takt jakiejś ginącej we wrzawie piosenki….

  Dowiedz się więcej