Związki frazeologiczne

Jako użytkownicy języka polskiego nawet nie czujemy, kiedy ich używamy. Czym są frazeologizmy? To związki wyrazowe (dwóch lub więcej wyrazów), utrwalone w praktyce językowej, których znaczenie najczęściej nie jest prostą sumą znaczeń każdego ze słów. Gdy mówimy rzucę na to okiem, nie mamy przecież na myśli dosłownego gestu (na szczęście…).

Podział frazeologizmów

Wielu badaczy miało różne pomysły na klasyfikację związków frazeologicznych. Można je podzielić, np. ze względu na stopień zespolenia znaczeniowego. Wyróżniamy wtedy związki frazeologiczne:

• luźne – gdy każdy człon zachowuje swoje znaczenie. Znaczenie tych połączeń wyrazowych jest wypadkową ich wyrażeń składowych. Składniki możemy zmieniać w zależności od tego, co chcemy powiedzieć, np. drewniany dom;
• stałe – w tych związkach składniki nie mogą ulegać zmianie, ponieważ zmienimy wtedy całe znaczenie frazeologizmu i przestanie mieć on sens, np. rzucić na coś okiem, dziesiąta woda po kisielu, drzeć z kimś koty, patrzeć przez różowe okulary, krokodyle łzy;
• łączliwe – są to połączenia bardziej utarte niż te luźne, ale nadal nie stałe; o łączliwości decyduje częstość użycia danego frazeologizmu, np. dobić targu.

Skąd biorą się frazeologizmy?

Inspiracją są najczęściej:

• mitologia, np. koń trojański, nić Ariadny, puszka Pandory, syzyfowa praca, pięta Achillesa;
• Biblia, np. hiobowe wieści, strój Adama, zakazany owoc, kainowe znamię, syn marnotrawny;
• wydarzenia historyczne, np. kości zostały rzucone, przekroczyć Rubikon, węzeł gordyjski;
• literatura, np. dantejskie sceny, wiek balzakowski, czekać na Godota;
• codzienne życie, np. leżeć plackiem, kopnąć w kalendarz, jak sobie pościelisz, tak się wyśpisz, gdzie drwa rąbią tam wióry lecą

Jak pewnie zauważyliście, związki frazeologiczne uwielbiają zabawę słowem – angażują wyrazy związane z ciałem człowieka (mieć coś w nosie, mieć powyżej uszu, wpaść w oko, wstać lewą nogą), ze światem zwierząt (pogoda pod psem, tyle, co kot napłakał, patrzeć wilkiem), z kolorami (biały walc, czarno na białym, szara eminencja). Jest ich w języku polskim tak wiele, że powstają specjalne słowniki frazeologiczne!

Innowacje frazeologiczne

Mówimy o nich, gdy celowo lub nieświadomie zmieniamy budowę frazeologizmu. Jeśli innowacja nie jest ściśle uzasadniona (np. jako przemyślany zabieg w utworze literackim), staje się po prostu błędem. Jakie są rodzaje innowacji?
1) Innowacja modyfikująca (regulująca): zmieniamy strukturę wyrażenia, np.

• zmieniamy liczbę: Wszystkie sprawy wyłożył im kawa na ławy (zamiast kawa na ławę),
• zmieniamy stronę, np. Do tego zespołu dobrano ludzi jak łyse konie (zamiast dobierać się jak łyse konie),
• zmieniamy aspekt (dokonany/ niedokonanego), np. Coś pali na panewce (zamiast coś spaliło na panewce),
• zmieniamy formę jednego ze składników, np. Robi coś pod płaszczem czegoś (zamiast robi coś pod płaszczykiem czegoś),
• zmieniamy schemat składniowy, np. Stawiać krzyżyk na coś (zamiast
  stawiać krzyżyk na czymś),
• zmieniamy przeczenie na twierdzenie, np. Na naszym oleju twój samochód daleko zajedzie (zamiast na czymś ktoś daleko nie zajedzie).

2) Kontaminacja (krzyżowanie): mieszanie dwóch lub więcej frazeologizmów, co może dać efekt bardzo komiczny, np.:
Na pochyłe drzewo i koza nie naleje (na pochyłe drzewo wszystkie kozy skaczą + z próżnego i Salomon nie naleje),
Pies jest pogrzebany w szczegółach (tu jest pies pogrzebany + diabeł tkwi w szczegółach).

3) Innowacja uzupełniająca: użycie związku wyrazowego, którego nie ma w normie językowej; skutek kalek z języków obcych, np.:
Na dzień dzisiejszy (zamiast obecnie, dzisiaj),
Urodził się ze srebrną łyżeczką w ustach (zamiast jest w czepku urodzony).

4) Innowacja rozwijająca: dodajemy do frazeologizmu nowe składniki, np. komuś ciężki kamień spadł z serca (zamiast kamień spadł z serca).

5) Innowacja skracająca (redukująca): odejmujemy składnik z frazeologizmu, np. ktoś rzuca kłody (zamiast ktoś rzuca kłody pod nogi).

6) Innowacja wymieniająca: wymieniamy jeden ze składników frazeologizmu na inny, np. wilcza przysługa (zamiast niedźwiedzia przysługa).

7) Innowacja rozszerzająca: rozszerzamy zakres łączliwości składników, np.: zapalać radio, silnik, żarówkę („zapalać” łączy się tylko ze świecą, łuczywem itp.).

  Dowiedz się więcej