Rzeczownik – wszystko o podstawowej części mowy

Rzeczownik to jedna z podstawowych części mowy. Bardzo łatwo rozpoznać go w zdaniu, bo odpowiada na pytania: kto? lub co?. Pozwala nam określać ludzi i inne istoty żywe, ale też przedmioty, zjawiska, uczucia i czynności (nie mylić z czasownikiem). Przez to, że pozwala nam określać tak wiele, rzeczownik został podzielony na kilka mniejszych grup. Co więcej – podlega też odmianie. Wydaje Ci się, że wiesz o nim wszystko? Sprawdź, czy na pewno niczym Cię nie zaskoczy!

Grupy rzeczowników

Omawianie rzeczownika zacznijmy od kilku przykładów:

Maja poczuła złość.
Nie wiem, czy picie wody poprawia nastrój.
Pies schował się przed burzą.

W powyższych zdaniach pogrubiliśmy rzeczowniki. Jak widzisz, rzeczownik nie jest synonimem podmiotu w zdaniu. Rzeczownikiem są tutaj zarówno Maja czy pies (istoty żywe), jak i woda (przedmiot), picie (czynność), nastrój (samopoczucie) czy burza (zjawisko). Chociaż zdecydowanie się od siebie różnią, to wszystkie te słowa są rzeczownikami – tyle że w innych grupach rzeczowników.

Oto podstawowe grupy rzeczowników:

• Określające ludzi: uczeń, Pan Kowalski, człowiek, kobieta, dziecko;
• Określające zwierzęta: pies, koń, mysz, skowronek;
• Określające rośliny: Dąb Bartek, kwiat, stokrotka, trawa;
• Określające zjawiska: burza, deszcz, klęska, Morze Bałtyckie;
• Określające przedmioty: stół, Krzyżacy (książka), talerz;
• Określające uczucia: gniew, złość, miłość;
• Określające czynności: czytanie, bieganie, spanie.

Rzeczowniki własne i pospolite

Proste, prawda? No to idźmy dalej. Poznaj kolejny podział rzeczowników. Wśród tych powyższych wyróżniamy bowiem także rzeczowniki własne oraz rzeczowniki pospolite. Te, które są nazwami, nazwiskami lub imionami, jak na przykład Pan Kowalski, Krzyżacy, Morze Bałtyckie czy Dąb Bartek nazywamy rzeczownikami własnymi. Łatwo można to zapamiętać, kojarząc sobie, że takie drzewo, pan czy morze mają własne imię lub nazwę. Wszystkie pozostałe rzeczowniki, jak choćby stół, gniew, kobieta, książka – to rzeczowniki pospolite.

Rodzaje rzeczowników

Poza podziałem na grupy rzeczowników oraz rzeczowniki własne i pospolite możemy też wyróżnić różne rodzaje rzeczowników.
W liczbie pojedynczej będą to:

• rodzaj męski: facet, rower, gniew, słoń, buk, piorun;
• rodzaj żeński: żona, miotła, furia, stokrotka, ważka, burza;
• rodzaj nijaki: dziecko, piekło, spanie, stado, krzesło, cielę.

Z kolei w liczbie mnogiej wyróżniamy tylko dwa rodzaje:

• rodzaj męskoosobowy: panowie, elektrycy, nauczyciele, kapłani, muzycy;
• rodzaj niemęskoosobowy: matki, nastolatki, lampy, sosny, miłostki, myszy.

Jeśli jesteś dość bystry, zauważyłeś zapewne, że w liczbie mnogiej nasze przykłady rodzaju męskoosobowego dotyczyły wyłącznie ludzi (panowie, elektrycy, nauczyciele, kapłani, muzycy). Otóż rzeczowniki, które w liczbie pojedynczej mają rodzaj męski, w liczbie mnogiej nie zawsze występują jako rzeczownik męskoosobowy (np. grzmot, chleb czy gniew). Rodzaj męskoosobowy dotyczy bowiem wyłącznie ludzi. Rzeczowniki, które w liczbie pojedynczej mają rodzaj żeński lub nijaki oraz rzeczowniki, które nie określają ludzi, a w liczbie pojedynczej mają rodzaj męski, w liczbie mnogiej mają rodzaj niemęskoosobowy.

Omówmy to na przykładach:
Ten facet – rodzaj męski, liczba pojedyncza
Ci faceci – rodzaj męskoosobowy, liczba mnoga

ALE
Ten stół – rodzaj męski, liczba pojedyncza
Te stoły – rodzaj niemęskoosobowy, liczba mnoga

Rodzaj naturalny i rodzaj gramatyczny

W kwestii rodzajów rzeczowników mamy jeszcze jeden podział. Jak zapewne sam zauważyłeś, niektóre rzeczowniki mogą występować zarówno w rodzaju męskim, jak i żeńskim. Będą to na przykład: nauczyciel i nauczycielka, dyrektor i dyrektorka, lew i lwica. Inne z kolei będą określać płeć za pomocą całkowicie różnych słów: kogut i kura, baran i owca, kaczor i kaczka. Przyjmują ono fachowo rodzaj naturalny (czyli zgodny z naturą: nauczająca kobieta jest nauczycielką, samiec kury jest kogutem). Zauważ, że dotyczą one wyłącznie świata istot żywych.

Rzeczowniki, które nie odnoszą się do istot żywych, przyjmują swój rodzaj na stałe. Mgła zawsze będzie rodzaju żeńskiego. Podobnie jak książka, ochota czy tęcza. Stół zawsze będzie występował w rodzaju męskim. Tak samo jak uśmiech, napój czy piorun. Oko to zawsze rodzaj nijaki. Podobnie jak zażenowanie, zmiłowanie oraz jajko. W tej sytuacji mówimy o rodzaju gramatycznym: męskim, żeńskim lub nijakim.

Odmiana rzeczowników przez przypadki

Tutaj warto zapamiętać najważniejszą regułę: wszystkie rzeczowniki podlegają odmianie przez przypadki. Zarówno te określające ludzi, przedmioty, stany emocjonalne czy zjawiska abstrakcyjne. Odmianę przez przypadki nazywamy inaczej deklinacją. W języku polskim jest siedem przypadków – każdy z nich będzie modyfikował w pewnym stopniu brzmienie rzeczownika. Nie jest to jednak aż tak skomplikowane, jak się wydaje – każdy przypadek ma przypisane pytania. To właśnie pytania sugerują, jakiej dokładnie zmianie będzie podlegał odmieniany rzeczownik.

Przypadki w języku polskim oraz ich pytania:
Mianownik: kto? co? (np. kto/co to jest?)
Dopełniacz: kogo? czego? (np. kogo/czego nie ma?)
Celownik: komu? czemu? (np. komu/czemu się przyglądam?)
Biernik: kogo? co? (np. kogo/co widzę?)
Narzędnik: z kim? z czym? (np. z kim/z czym się bawię?)
Miejscownik: o kim? o czym? (np. o kim/o czym mówię?)
Wołacz (o!)

Odpowiadając na pytania zawarte w nawiasach, można z powodzeniem odmienić niemalże każdy rzeczownik. W zrozumieniu, jak na nie odpowiadać przydadzą Ci się poniższe przykłady. Wykorzystaliśmy dziesięć rzeczowników, które odmieniają się w sposób regularny, czyli zgodnie z obowiązującymi zasadami i bez wyjątków. Będą to rzeczowniki: nauczyciel, dom, mama, lampa, dziecko, krzesło, kierownicy (liczba mnoga rzeczownika kierownik) oraz stoły (liczba mnoga rzeczownika stół).

  Dowiedz się więcej