Eufemizm – łagodniej się już nie da

Eufemizmy to takie wyrazy lub wyrażenia, bez których ludzie znacznie częściej obrażaliby się na innych. Pozwalają nam bowiem złagodzić oraz obejść pewne słowa tak, aby zmniejszyć ich ładunek emocjonalny. Zapewne spotkałeś się w swoim życiu z wieloma „barwnymi” określeniami śmierci: usnąć snem wiecznym, przenieść się na tamten świat, wydać ostatnie tchnienie… Wszystko to są eufemizmy. Eufemizmy przydają się jednak nie tylko w mowie potocznej – są też ciekawym środkiem stylistycznym stosowanym w literaturze. Jeśli chcesz dowiedzieć się o nich więcej, zapraszamy do lektury!

Eufemizm w literaturze – definicja

Kiedy stosujemy eufemizmy?

Najczęściej korzystamy z mocy eufemizmów w sytuacjach, kiedy pewne tabu (społeczne, moralne, religijne lub inne) zabrania mówić nam o pewnych kwestiach w sposób dosłowny.

Weźmy na tapet stereotyp polityka. Bardzo często o politykach mówi się przecież w Polsce w kontekście oszustów. Można to jednak powiedzieć znacznie łagodniej, używając na przykład określenia osoby niezbyt uczciwe.

Eufemizmy stosuje się także ze względu na różnorodne normy towarzyskie, pruderię, poprawność polityczną, cenzurę lub autocenzurę. W kontekście seksualności (np. w opisywaniu narządów płciowych) rodzice bardzo często stosują eufemizmy, aby nie rozmawiać z dziećmi za pośrednictwem bezpośredniego czy też naukowego słownictwa.
Innym razem wykorzystujemy eufemizmy ze względu na uprzejmość czy współczucie, kiedy chcemy być dla rozmówcy po prostu delikatni. Odpowiednio zastosowany eufemizm może być również wykorzystywany jako element ironii czy gry słownej – dzięki temu wypowiedź staje się barwniejsza i po prostu zabawniejsza.

Oto kilka przykładów bardzo popularnych w języku polskim eufemizmów:

mijać się z prawdą – kłamać
mieć lepkie ręce – być złodziejem, kraść
tylna część ciała – pupa

Eufemizm a synonim

Jednym z często pojawiających się w głowach uczniów pytań na temat eufemizmów jest to, jak odróżnić eufemizm od synonimu oraz jaka jest pomiędzy nimi zależność. W końcu, chociażby przymiotnik ślepy będzie zarówno eufemizmem, jak synonimem słowa niewidomy. Tak – synonimy mogą być eufemizmami. Jednak wcale nie muszą nimi być. To jest właśnie zasadnicza zależność pomiędzy nimi. Warto też zapamiętać, że eufemizmy wcale nie muszą być przedstawiane za pomocą wyłącznie jednego słowa. Wręcz przeciwnie – bardzo często autorzy tych najbarwniejszych eufemizmów bawią się językiem, tworząc długie konstrukcje. Spójrz na słowo toaleta:
Synonimy: ubikacja, WC czy nawet powszechne, ale mało eleganckie słowo kibel
Eufemizmy: tam, gdzie król piechotą chodzi czy ustronne miejsce

Trzeba przyznać, że to właśnie w kontekście czynności fizjologicznych eufemizmów jest chyba w naszym życiu najwięcej. Wystarczy spojrzeć na to, jak bardzo popularne w naszym języku stały się określenia dwójka czy jedynka. To też nic innego, jak właśnie eufemizmy. Być może właśnie tak „barwny” przykład pomoże Ci zapamiętać ten środek stylistyczny.

Eufemizm a hiperbola

Chociaż eufemizm i hiperbola nie są raczej ze sobą mylone, to jednak często łącza się ze sobą (szczególnie w języku polityków lub w reklamach). Spójrz na poniższy przykład:

Optymalizacja systemu podatkowego zamiast podniesienie podatków

Jak widzisz, użycie takiego obejścia jest celowym zabiegiem politycznym, który ma złagodzić wydźwięk znacznie bardziej drastycznego podniesienia podatków. Co więcej, ci mniej bystrzy odbiorcy być może nawet nie zrozumieją, co polityk miał na myśli. A czyż nie o to właśnie chodziło? Zauważ jednak, że politycy eufemizmy stosują wyłącznie w odniesieniu do działań własnej partii. Oponenci takiego polityka również najpewniej nie powie o podniesieniu podatków, a użyje dosadnej hiperboli:
Ukradli miliony złotych z kieszeni podatników.

Tworzenie eufemizmów

Jak to potwierdził już niejeden przykład użyty w tym tekście, eufemizmy są kopalnią kreatywnych pomysłów. Bierze się to przede wszystkim ze swobody w ich tworzeniu. Można je bowiem budować na wiele sposobów. Niech za przykład posłużą nam eufemizmy wulgaryzmów: od zdrobnień (np. o cholercia) przez delikatną zmianę brzmienia (o kurka), aż po całkowite obejście słowa innym sformułowaniem (niech mnie kule biją).
Inne metody tworzenia eufemizmów:

metafora – zasnąć snem wiecznym (umrzeć)
peryfraza – czyli wielowyrazowy opis, np. tam, gdzie król piechotą chodzi (toaleta)
zaprzeczenie – nieurodziwy (brzydki)

Eufemizmy w literaturze

Z uwagi na to, że eufemizmy są tak barwnym środkiem do wyrażania naszych myśli, nie powinno dziwić, że autorzy tak często stosują je w swoich utworach literackich. Eufemizmy potrafią bowiem dodać tekstowi groteski, obejść cenzurę, złagodzić wydźwięk emocjonalny czy nawet delikatnie „uśpić” czujność odbiorcy.
Zobacz kilka przykładów użycia eufemizmów w literaturze:

Ks. Jan Twardowski, Śpieszmy się:
Śpieszmy się kochać ludzi tak szybko odchodzą
zostaną po nich buty i telefon głuchy

Jan Kochanowski, Tren VII:
Nieszczęsne ochędóstwo, żałosne ubiory
Mojej najmilszej cory!

Tadeusz Różewicz, List do ludożerców:
Inni ludzie też mają
Dwie nogi i siedzenie

Zbigniew Herbert, Pan od przyrody:
w drugim roku wojny
zabili pana od przyrody
łobuzy od historii

Zbigniew Herbert, Pożegnanie:
jestem spokojny trzeba się pożegnać
nasze ciała przybrały kolor ziemi

Ignacy Krasicki, Pijaństwo:
Patrz na człeka, którego ujęła moc trunku,
Człowiekiem jest z pozoru, lecz w zwierząt gatunku
Godzien się mieścić, kiedy rozsądek zaleje

Przykłady eufemizmów z życia codziennego

Kłamać - eufemizmy

mijać się/rozmijać się z prawdą, zniekształcać prawdę, przekręcać fakty, iść krętą drogą, wprowadzać kogoś w błąd, odwracać/wykręcać/wywracać kota ogonem, opowiadać bajki

Śmierć - eufemizmy

kres życia, odejście na wieki, usnąć snem wiecznym, przenieść się na tamten świat, wydać ostatnie tchnienie

Starość - eufemizmy

jesień życia, złoty wiek

  Dowiedz się więcej