klp.plBogurodzica jest najstarszą znaną polską pieśnią religijną. Jej najstarsze zapisy pochodzą z początku XV wieku. Są to dwa przekazy: kcyński (dwie pierwsze zwrotki z zapisem nutowym) i krakowski (trzynaście zwrotek, bez nut). W roku 1506 pieśń ukazała się drukiem w Krakowie w Statucie Jana Łaskiego.
Data powstania Bogurodzicy jest sprawą problematyczną. Większość badaczy jest jednak zdania, że dwie pierwsze zwrotki pieśni pochodzą z okresu wcześniejszego niż zapis tekstu, datuje się je na XI-XII bądź XIII wiek. Świadectw potwierdzających ten fakt jest sporo. Ewa Ostrowska wskazuje na podobieństwo Bogurodzicy do innego hymnu maryjnego, łacińskiego Salve regina, powstałego w XI wieku – jej zdaniem oba utwory musiały powstać w podobnym czasie. Poza tym wiek XI-XII to czas powstania kilku innych, wartościowych artystycznie utworów (Kroniki Galla Anonima, Kazań Świętokrzyskich), co świadczyłoby o istnieniu w tym okresie polskiej kultury literackiej na wysokim poziomie. Znajdziemy także w samym tekście świadectwa językowe pochodzenia pieśni z tego okresu – liczne archaizmy, zwłaszcza bardzo stare formy dziela i bożyc, które w żadnym innym zabytku staropolskim nie występują.
Problematyczne jest także autorstwo pieśni. Przypisywano je swego czasu świętemu Wojciechowi (żyjącemu u schyłku X wieku), jest to jednak raczej interpretacja błędna. Powstanie Bogurodzicy łączy się zazwyczaj z tradycją liturgii łacińskiej (hymny kościelne), a także z wpływami wschodnimi (wskazuje na to głównie zastosowanie motywu deesis, nawiązującego do prawosławnych ikon). Nie wiadomo też, gdzie tekst powstał, podawane są takie miejsca jak Wielkopolska, Małopolska oraz Płock.
Istotne jest, że Bogurodzica była od początku ściśle połączona z jej zapisem nutowym – jej przeznaczeniem nie była recytacja, lecz śpiew. Przypuszcza się, że została ona skomponowana jako pieśń rycerska, o czym świadczy podobieństwo początku melodii do początku pieśni jednego z truwerów (średniowiecznych francuskich wędrownych poetów i śpiewaków) Jehana de Braine. Tę hipotezę potwierdzają dalsze dzieje Bogurodzicy. Jan Długosz odnotowuje, że była ona śpiewana przez rycerstwo polskie podczas bitwy pod Grunwaldem w 1410 r. Była śpiewana także podczas innych bitew XV-wiecznych, a także podczas koronacji Władysława III i w czasie bitwy pod Warną. Wtedy traktowano ją jako pierwszy polski hymn narodowy, Długosz nazywał ją carmen patrium (pieśnią ojczystą). Bogurodzica weszła do rytuału koronacyjnego. Znaczenie narodowo-patriotyczne ma po dziś dzień.
Literatura na temat pierwszego polskiego tekstu poetyckiego jest ogromna: składa się na nią około 160 prac historycznoliterackich i językoznawczych. Złożyło się na to kilka przyczyn – przede wszystkim to, że jest to pierwszy tekst napisany po polsku, który można nazwać dziełem literackim, i do tego dziełem bardzo kunsztownym. Bogurodzica stanowi świetny materiał do analizy, ponieważ z powodu zastosowania licznych archaizmów zawiera w sobie wiele miejsc, które wymagają objaśnienia – zarówno jeśli chodzi o warstwę językową, jak i treść oraz powiązania literackie i kulturowe. Poza tym nie jest to tekst martwy, ale od ponad pięciu wieków obecny w polskiej kulturze literackiej, przekazywany ustnie przez śpiew.
Autor: