Analiza artystyczna i językowa „Bogurodzicy”

Bogurodzica jest utworem językowo bardzo kunsztownie ukształtowanym. Utwór nie ma właściwie tytułu, bo w czasach, z których pochodził, nie nadawano ich jeszcze. Rolę tytułu spełnia pierwszy wyraz: Bogurodzica.

Utwór składa się z dwóch strof, nierównych pod względem długości i ilości sylab. Druga zwrotka jest dwa razy dłuższa od pierwszej. W wierszu znajdziemy dużo paralelizmów, wyrażeń synonimicznych, kunsztowne układy rymów. Pierwsza strofa skierowana jest do Maryi (Bogurodzicy), druga - do Jana Chrzciciela.

Cały utwór reprezentuje system wersyfikacyjny, nazywany wierszem intonacyjno-zdaniowym. Poszczególne wersy tworzą całości o podobym układzie intonacyjnym (wznoszącym się bądź opadającym). Występują nieregularne rymy, w tym rymy wewnętrzne.

Pierwszą zwrotkę rozpoczynają liczne wołacze, a właściwie mianowniki w funkcji wołaczy: w pierwszym wersie Bogurodzica, dziewica, Maryja, w drugim: matko i powtórzone z pierwszego Maryja. Wszystkie wołacze tworzą rozbudowaną, monumentalną apostrofę skierowaną do Maryi, połączone są do tego rymami wewnętrznymi (Bogurodzica – dziewica, sławiena – Maryja, syna – gospodzina, zwolena). Dodatkowo cztery z nich Bogurodzica – dziewica, syna – gospodzina) stanowią pary skontrastowane pod względem znaczeniowym, a odnoszące się do tych samych osób. Maryja jest jednocześnie matką Boga i dziewicą, a Jezus – jednocześnie jej synem i panem (gospodzinem). Takie zestawienie tworzy paradoks.

Tak długa apostrofa (33 sylaby) jest skontrastowana z wersem trzecim (6 sylab):

Zyszczy nam, spuści nam

Są to dwa zdania rozkazujące, w których podmiot liryczny zwraca się z prośbą do Maryi. Czasowniki w rozkaźniku rymują się, a paralelizm wzmacnia dodatkowo powtórzenie „nam”. W trzecim wersie powinien się pojawić biernik, mówiący o tym, kogo Maryja ma podmiotowi lirycznemu zyszczyć (zesłać). Chodzi tu o Chrystusa, o którym mowa już była w poprzednim wersie. Powinien więc być tutaj dodany zaimek go (staropolskie ji), jeśli się go jednak wprowadzi, to wers ten brzmi gorzej, składa się bowiem z dwóch 4-sylabowców, nie pasujących do 3-sylabowych Bogurodzica, sławiena, zwolena, Maryja. Istnieje także hipoteza, że formy rozkaźnikowe zawierają w sobie zaimek ji – zyszczy = zysz +ji, spuści = spuść + ji .

Układ pierwszej zwrotki jest więc wyraźny: najpierw apostrofa do Maryi w wołaczu (wers 1-2), potem skierowana do niej prośba w zdaniu rozkazującym (wers 3), a na koniec prośba do Boga w formie zwrotu liturgicznego Kyrie eleison (wers 4).

Zwrot Kyrie eleison oznacza z greckiego Panie, zmiłuj się, a jego obecnosć w utworze może wskazywać na to, że Bogurodzica była kiedyś elementem liturgii. Zwrot ten pełni w utworze funkcję refrenu, dodaje mu śpiewności. Poza tym jest kolejnym wyrazem bezpośredniego zwrotu adresata do Boga z prośbą o wysłychanie próśb - kolejną apostrofą.

Podobny układ co w zwrotce pierwszej (wołacz + rozkaźnik + Kyrie eleison) znajdziemy w strofie drugiej. W formie wołacza jest rzeczownik bożycze, który ma przed sobą człon twego dziela Krzciciela, w którym występuje rym wewnętrzny dziela – Krzciciela. Adresatem apostrofy jest tutaj Chrystus (bożyc - syn Boga), do którego podmiot liryczny zwraca się za pośrednictwem Jana Chrzciciela.

Rozkaźniki występujące po apostrofie do Chrystusa zawierają już bierniki (inaczej niż występujące w strofie pierwszej zyszczy, spuści): uszłysz głosy, napełń myśli. Jeszcze jedno podobne zestawienie znajduje się w dalszej części strofy: słysz modlitwę oraz a dać raczy (tzn. racz) jegoż (o co) prosimy. Są to wszystko prośby ogólne. Dwa ostatnie wersy zawierają prośby szczegółowe: A na świecie zbożny pobyt, po żywocie rajski przebyt. Jeśli zbierzemy wszystkie prośby zawarte w utworze, da się je ująć w trzy rodzaje:

1. ogólne o pozyskanie Chrystusa: zyszczy nam, spuści nam,
2. o usłyszenie, wysłuchanie, spełnienie: usłysz głosy, napełń myśli, słysz modlitwę,
3. prośby szczegółowe: dać raczy na świecie zbożny pobyt / po żywocie rajski przebyt.

Kunsztowne jest w wierszu także ułożenie adresatów próśb dwójkami, na zasadzie połączenia ról: adresat właściwy prośby i orędownik (ten, za wstawiennictwem którego zwracamy się do adresata właściwego):

1. Bogurodzica (adresat właściwy) i Bóg (orędownik) – Bogurodzica dziewica Bogiem sławiena Maryja,
2. Chrystus (orędownik) i Maryja (adresat właściwy) – U twego syna gospodzina matko zwolena Maryja,
3. Chrystus (adresat właściwy) i Jan Chrzciciel (orędownik) – Twego dziela Krzciciela, bożycze.

Kunszt Bogurodzicy sprowadza się nie tylko do zastosowania odpowiednich środków językowych. Opiera się on także na tym, że w tak krótkim tekście zostały zawarte tak bogate treści teologiczne. Analiza językowa najstarszej polskiej pieśni jest dobrym punktem wyjścia do przeprowadzenia jej interpretacji.

  Dowiedz się więcej