Bogurodzica jako zabytek języka polskiego - rodzaje archaizmów, objaśnienia

Bogurodzica zawiera w sobie dużo niezrozumiałych dzisiaj form wyrazowych i gramatycznych, które zaginęły bądź uległy zmianom. Aby dotrzeć do sensu artystycznego utworu, konieczne jest więc ich wytłumaczenie.

ARCHAIZM – wyraz, wyrażenie lub inny element językowy pochodzący z minionej epoki historycznej, który wyszedł z powszechnego użycia na skutek zastąpienia go przez inny.

Wyróżniamy następujące rodzaje archaizmów:

Archaizm leksykalny – słowo, które wyszło już z użycia.
Przykłady w Bogurodzicy: zbożny, przebyt, zwolena, dziela, gospodzin

Archaizm fleksyjny – słowo występuje w dawnej, nieobecnej już w polszczyźnie formie gramatycznej.
Przykłady w Bogurodzicy: zyszczy, spuści, Bogurodzica, dziewica, Maryja

Archaizm fonetyczny – dawne formy brzmieniowe słów.
Przykłady w Bogurodzicy: Krzciciela, sławiena

Archaizm słowotwórczy – słowo zostało utworzone od innego zgodnie z dawnymi zasadami słowotwórczymi.
Przykłady w Bogurodzicy: bożyc

Archaizm składniowy – występowanie dawnego ukształtowania składniowego, np. szyku.
Przykłady w Bogurodzicy: twego dziela

Wyjaśnienie znaczeń archaizmów z Bogurodzicy:

I zwrotka:

Bogurodzica – Jest to zrost, ponieważ doszło do zespolenia się wyrażenia: Bogu rodzica, czyli: rodzicielka (matka) Boga. Forma Bogu jest celownikiem użytym w znaczeniu dopełniacza. Ten wyraz (podobnie jak Dziewica, Maryja) został użyty w formie mianownika, mimo że ma znaczenie wołacza. Dzisiaj powiedzielibyśmy: Bogurodzico, dziewico, Maryjo.

Bogiem sławiena – Stara składnia, dzisiaj powiedzieliśmy: Sławiona przez Boga lub Sławiona ze względu na Boga. W wyrazie sławiena widać brak zajścia przegłosu lechickiego (wymiany e w o). Możliwe, że jest to wpływ języka czeskiego.

gospodzina – Syn Maryi, Chrystus, został tu nazwany Gospodzinem, czyli panem. Ten nieistniejący dzisiaj rzeczownik łączy się ze współczesnymi wyrazami gospodarz, gospodyni itd.

zwolena – Ten wyraz interpretuje się albo jako wybrana, albo mająca cześć. Na poprawność pierwszej interpretacji wskazuje pokrewieństwo z takimi słowami jak dozwolić, pozwolić, przyzwolić, zezwolić.

zyszczy – Jest to czasownik w rozkaźniku, oznaczający pozyskaj.

spuści – Kolejny rozkaźnik, oznaczający przychyl, uczyń przychylnym. Oba rozkaźniki reprezentują starsze formy, zakończone na -y, -i. W Bogurodzicy występują także nowsze formy rozkaźnika, zakończone na spółgłoskę (usłysz, słysz, napełń).

II zwrotka:

dziela – dla. Twego dziela – dla twego. Jest to staropolski szyk – wtedy słowo dziela występowało po wyrazie rządzonym. Krzciciela – dzisiejsze Chrzciciela, a więc k przeszło w ch. Twego dziela Krzciciela – dla twojego Chrzciciela, za sprawą twojego Chrzciciela (św. Jana Chrzciciela).

bożycze – W mianowniku bożyc, staropolska forma wyrażenia Boży syn, syn Boga, utworzona analogicznie jak księżyc (kiedyś oznaczający syna księcia), starościc.

raczy – Racz.

jąż – którą.

jegoż – czego, o co.

zbożny - dostatni lub pobożny

przebyt - bytowanie, przebywanie,

„Przełożony” na współczesny język tekst Bogurodzicy może wyglądać np. tak:

Matko Boga, dziewico, sławiona ze względu na Boga Maryjo,
Przez Twojego syna Pana matko wybrana, Maryjo! /
U Twego syna Pana matko mająca uznanie, cześć, Maryjo!
Pozyskaj (go) nam, uczyń (go) nam przychylnym!
Panie, zmiłuj się.

Ze względu na Jana Chrzciciela, Synu Boga,
Usłysz głosy, napełnij myśli ludzkie.
Słysz modlitwę, którą zanosimy
I racz dać, o co prosimy:
A mianowicie na świecie dostatni/ pobożny pobyt,
Po życiu przebywanie w raju.
Panie, zmiłuj się.

  Dowiedz się więcej