Polska literatura baroku - ogólna charakterystyka

Wiadomości wstępne

Do Polski docierały nurty europejskie zwłaszcza z krajów katolickich, jak Francja. W sarmatyzmie pojawiła się fascynacja kulturą Wschodu, widoczna w motywach tureckich czy perskich. W XVII w. autorzy nadal posługują się łaciną, ale główne dzieła epoki powstały po polsku.

Literaturę polską XVII wieku dzieli się rozmaicie: chronologicznie bądź ze względu na nurty i prądy literackie, kierunki tematyczne, czy też gatunki. Trudno też tę literaturę sklasyfikować jednoznacznie pod względem tematyki – była ona tak bogata i barwna.

Tematyka literacka obejmuje trzy główne kręgi:

• refleksyjno-filozoficzny (polska poezja metafizyczna) – tu mieszczą się dzieła oparte na rozważaniach vanitas: Daniel Naborowski, Mikołaj Sęp-Szarzyński, Zbigniew Morsztyn, Sebastian Grabowiecki, Stanisław Herakliusz Lubomirski;
• dworski – głównie o tematyce miłosnej (tzw. poezja światowych rozkoszy): Jan Andrzej Morsztyn, Hieronim Morsztyn,
• sarmacki (ziemiański): Jan Chryzostom Pasek, Wacław Potocki.

W Baroku trudno jest mówić o jednym typie autora, nie było obowiązującego wzorca. Pisali dworzanie, właściciele ziemscy, żołnierze. Zainteresowania literackie ujawniali zazwyczaj ludzie wykształceni, nie dbający o swoją popularność.

Wśród bohaterów na pierwszy plan wysuwają się wzorce osobowe dworzanina i sarmaty. Pierwszy z nich jest wielbicielem życia, zażywającym uciech dworskich, wyrafinowanym myślicielem. Drugi typ postaci to ziemianin i tradycjonalista. Jest głęboko religijny i dba o sprawy państwowe. Odznacza się też poczuciem humoru i umiejętnościami życia w kompanii lub wśród sąsiadów.

Jeśli chodzi o styl, to za wzór towarzyskiej ogłady i wykształcenia uchodzi styl makaroniczny. Wśród celów i zadań literatury duże miejsce zajmowała twórczość dydaktyczna, głównie w nurcie religijnym. Piśmiennictwo świeckie spełniało role zadziwiania, zaskakiwania odbiorców – w duchu ogólnoeuropejskiego konceptyzmu i marinizmu. A

Sarmatyzm (literatura ziemiańska) – J. Ch. Pasek, W. Kochowski, W. Potocki

Bardzo istotnym wątkiem polskiej literatury XVII wieku jest sarmatyzm. Można o nim mówić w związku z poezją emocjonalną, choć do nurtu sarmackiego wliczają się różne gatunki literackie. Wspólne tym utworom jest jednak nastawienie na emocje – zarówno autora, jak i odbiorcy, swojskość polskich tematów, problemów, przypadków, charakterów, a także nie skupianie się na rozważaniach kondycji ludzkiej i metafizyki. Najważniejsze twórczości w duchu patriotycznym, szlacheckim, religijnym i tradycjonalistycznym to dzieła: Jana Chryzostoma Paska, Wespazjana Kochowskiego oraz Wacława Potockiego.

Pojęciem sarmatyzm określa się nurt kulturowy, wykształcony w Polsce w końcu XVI wieku i trwający do połowy XVIII wieku. U jego podstaw leżało przekonanie, iż Polacy pochodzą od starożytnego plemienia walecznych Sarmatów. Teorią o antycznym pochodzeniu szlachta uzasadniała swoją wyjątkową pozycję, liczne przywileje. Sarmatyzm jako nurt kulturowy nie miał swojego odpowiednika nigdzie w świecie.

Tzw. ideologię sarmacką tworzyło również przekonanie, iż idealnym miejscem jest dwór ziemiański. Tym samym sarmatyzm stał się ideologią ziemiańską. Ideałem było takie życie, w którym należało poprzestać na tym, co dała natura. Mit ten, zmieszany z typową dla polskiej szlachty tamtego okresu megalomanią, doprowadził do izolacjonizmu. Miał on swoje konsekwencje nie tylko na płaszczyźnie jednostkowej (spadek liczby młodzieży kształcącej się na zagranicznych uniwersytetach), ale również stosunków międzynarodowych. Popularny stał się pogląd, ujmujący Polskę jako przedmurze chrześcijańskiej Europy. Chrześcijaństwo w tym stwierdzeniu utożsamiano jednoznacznie z katolicyzmem. Z czasem zrodził się również mit oblężonej twierdzy, który starał się wykazać, iż Polski nikt nie wspiera w walce o katolicyzm. Na bazie tych idei narodził się wzór osobowy idealnego Sarmaty.

Swoisty światopogląd sarmacki, stworzony przez mity sarmackie, stał się podstawą wywyższania polskich obyczajów, kultury politycznej, sposobu życia, stroju, języka. Niezachwiana wiara we własną doskonałość powodowała, iż nie podejmowano się reformowania państwa. Kultywowano stare tradycje, przeszłość. To, co polskie i swojskie, było lepsze od tego, co nieznane i cudze.

Sarmatyzm był tym nurtem kulturowym, dzięki któremu została w Polsce podtrzymana tradycja antyczna.

Barok sarmacki bywa inaczej nazywany Barokiem ziemiańskim. Bardzo silne były w tym nurcie wątki literatury rodzimej, związanej z sarmatyzmem. Barok sarmacki kontynuował ziemiańskie ideały z Renesansu, chwalił umiar, uroki wiejskiego życia, przeciwstawiając je niepokojom i niestabilności świata. Cechowała go powściągliwość w dociekaniu problemów religijnych i filozoficznych. Silny był w nim nurt krytyki, piętnowania upadku rycerskich ideałów. Przeważały formy narracyjne, epika, pamiętniki. Pisano również fraszki, pieśni biesiadne, co wiązało się z bogatym życiem obyczajowo-towarzyskim. Zaczęła też powstawać poezja społeczno-obyczajowa, pieśni żołnierskie. Bohaterami utworów często była społeczność sarmacka. Sceny rodzajowe występowały równolegle z refleksją obywatelską i motywami religijnymi. W nurcie tym tworzyli m.in. W. Potocki, W. Kochanowski, J. Ch. Pasek.

Jan Chryzostom Pasek – ok. 1636–1701. Pasek pozostawił po sobie Pamiętniki, w których jawi się jako typowy przedstawiciel epoki, typowy polski szlachcic. Popisuje się znajomością łaciny, w tekst wplata liczne makaronizmy, często krytykuje obce zwyczaje. Jest to wspaniały dokument szlacheckiego życia w epoce Baroku, szlacheckich poglądów, przymiotów, zainteresowań i przekonań. Autor bazował na własnych doświadczeniach wojennych, jawi się też jako pamiętnikarz z fantazją i mistrz języka. Utwór bowiem daje wiele przykładów barwności stylu, żywej polszczyzny, nasycenia relacji emocjami oraz ożywianiem mitów antycznych.

Więcej na temat Paska i jego Pamiętników przeczytasz w serwisie Pamiętniki - Jan Chryzostom Pasek.

Wespazjan Kochowski – żył w latach 1633–1700. Jego twórczość obejmuje mniejsze utwory: fraszki, pieśni, miniatury nagrobne. Dzieła Kochowskiego ukazują świat wartości sarmackich. Kochowski konstruuje bohatera, który jest jednej strony człowiekiem, znającym się na wojnie, mającym heroiczne pobudki bronienia ojczyzny swoim ciałem. Z drugiej strony bohater ten odczuwa niespełnienie z powodu rozterek. Chciałby mianowicie poświęcić się spokojnemu życiu ziemiańskiemu. Tytuły, które wyszły spod pióra Kochowskiego to: Niepróżnujące próżnowanie (1674) oraz Psalmodia polska (1695). Utwory te ujawniają głęboką religijność autora. Człowiek pokazany zwłaszcza w psalmach, wzorowanych na starotestamentowej Księdze Psalmów, uwikłany jest w dzieje narodu i Boże plany. Sarmaci opisywani są jako naród wybrany, a losy Rzeczypospolitej odzwierciedlają działanie Boże w świecie.

Wacław Potocki – żył w latach 1621–1696. Pochodził z rodziny ariańskiej. Jak większość polskich twórców barokowych spędził lata na wojnach, których nie brakowało w XVII w. Kiedy zaczął narastać konflikt między katolikami a arianami, Potocki został zmuszony zmienić wiarę, choć nigdy nie pogodził się z taką niesprawiedliwością. Jako pisarz należy do nurtu sarmackiego (co ujawnia jego Wojna chocimska), podejmuje też tematykę ziemiańską (w obszernych zbiorach: Ogród fraszek oraz Moralia).

Wacław Potocki ukazywał w swej twórczości głównie rozdźwięk pomiędzy sarmackimi ideałami a tym, jak faktycznie wyglądał świat sarmacki. Przyczynę degeneracji szlachty, która przecież miała niegdyś szlachetne ideały i wspaniałe postanowienia naśladowania starożytnych wzorców i spełniania dziejowej misji – Potocki upatrywał w głupocie, samowoli, ciemnocie i nietolerancji. Rozróżniał też religijność autentyczną od fanatyzmu. Język autora Wojny chocimskiej jest plastyczny, nie stroni od dosłowności i brutalności opisu, pełen humoru i rozmachu. Poezje Potockiego obejmują gatunki takie jak: anegdoty, wiersze okolicznościowe, rozwinięcia przysłów, utwory filozoficzne i religijne.

Więcej na temat Wacław Potockiego oraz analizy i interpretacje jego wierszy znajdziesz w serwisie Wacław Potocki.
Autorzy polscy również gustowali w skomplikowanych konstrukcjach, wyszukanych formach wyrazowych i gatunkowych, w niebanalnym słownictwie. Paradoks, sprzeczność, symbol, alegoria, wywierająca wrażenie metafora – królują wśród środków artystycznych.

Uprawiane w XVII w. w Polsce gatunki literackie to: sonet (J. A. Morsztyn), epopeja (W. Potocki), pamiętnik (J. Ch. Pasek), hagiografia oraz kazanie (P. Skarga, przez niektórych badaczy zaliczany jako twórca renesansowy), romans (S. Twardowski).

Nurt dworski (poezja światowych rozkoszy) - J. A. Morsztyn, H. Morsztyn, S. Twardowski

Jan Andrzej Morsztyn (1621–1693) był polskim konceptystą i najwybitniejszym przedstawicielem marinizmu w naszym kraju. Badacze literatury nazywają go po prostu „barokowym mistrzem”. Wywodził się z ariańskiej szlachty i szybko zrobił polityczną karierę w państwie. Pisał w latach 1638–1661. Później zajął się obowiązkami podskarbiego koronnego. Oskarżony o zdradę spędził ostatnie lata życia we Francji. Swoje utwory Morsztyn zebrał w dwu tomach – Kanikuła albo psia gwiazda oraz w Lutni. Był również tłumaczem, przełożył m.in. mityczny poemat Marina pt. Adone oraz Cyda Corneille’a.

Wiersze Jana Andrzeja Morsztyna należą do poezji kultury. Jest to kunsztowna twórczość, która nie ukazuje rzeczywistego świata, ale skupia się na estetyce wytworów kultury człowieka. Rekwizyt, najchętniej z przebogatego salonu, element galerii sztuki, biblioteki, gabinetu – to wszystko jest przedmiotem zainteresowania polskiego marinisty. Brakuje w tej twórczość tła moralnego oraz etyki (pojęć: dobra i zła).

Jan Andrzej Morsztyn jest mistrzem, jeśli chodzi o barokowy warsztat poetycki. Język jego utworów nasycony jest paralelizmami, anaforami. Poeta chętnie stosuje antytezy. Jego koncepty nastawione są na zabawienie grona publiczności dworskiej.

Największą sławę poecie przyniosły erotyki. Miłość jest w nich konwencjonalnym uczuciem, ujmowanym pod względem formalnym. W innych wierszach miłość jest zgubną, niszczącą siłą, jednocześnie będąc uczuciem błogosławionym. W nietypowy sposób (zgodnie z założeniami konceptyzmu) miłość ukazana jest w sonecie Do trupa. Wiersz w przewrotny sposób ukazuje, iż zakochany i trup mają wiele wspólnego.

Za każdym razem miłość u Morsztyna jest jedynie doznaniem zmysłowym, nie ma w niej głębi uczucia. Miłość, tak jak piękno czy brzydota, ma też charakter subiektywny – zależy od odbiorcy. Poza tym jest to gra, która może przesłonić pustkę życia człowieka XVII wieku. Dworska maskarada miłości jest światem tej wielobarwnej, przyciągającej czytelników poezji.

Więcej na temat twórczości Jana Andrzeja Morsztyna oraz analizy i interpretacje jego wierszy znajdziesz w serwisie Jan Andrzej Morsztyn.

Warto wspomnieć o jeszcze jednym polskim konceptyście – Macieju Kazimierzu Sarbiewskim. Sarbiewski był poetą łacińskim, autorem dzieła O poincie i dowcipie. W tym utworze opisał pojęcie tzw. acutum, czyli pointy, którą ujął jako „zgodną niezgodność lub niezgodną zgodność”.

Hieronim Morsztyn – żył w latach ok. 1581 – ok. 1623. Zyskał popularność jako poeta światowych rozkoszy.

Hieronim Morsztyn jest autorem zbioru Światowa rozkosz z 1606 r. Wymowa dzieła polega na uświadomieniu, że świat jest świetny, że należy go przyjąć jakim go Pan Bóg ubudował. Nie zawsze opisanym rozkoszom świata towarzyszy autentyczne przeżycie autora, ponieważ Morsztyn skupiał się na wachlarzu wartości epoki, na przyjętych wzorcach zachowań i kanonie zabaw. Utwór kończą jednak słowa Koheleta Marność nad marnościami i wszystko marność oraz wizja śmierci rozkładającej ciało ludzkie. Oznaczałoby to głębszą treść rozkoszy ziemskich. Owszem, są one nietrwałe i nie warto się skupiać na nich i uważać za cel swego życia. Natomiast można pogodzić wartości ziemskie z religijnością. Dopiero po śmierci człowiek spotka rozkosze niepozorne, trwałe. Wystarczy chyba umiejętnie z rozkoszy życia korzystać, w zgodzie z Bogiem, a nie przeciw Niemu.

Samuel Twardowski (ok. 1600–1661) był przede wszystkim poetą epickim, autorem poematów o treści historycznej. W jego twórczości ciekawe są także sielanki i wiersze miłosne. W 1655 r., czyli pod koniec życia Twardowskiego, powstała Nadobna Paskwalina – poemat o tyle zaskakujący, że przekreślający miłość ziemską na rzecz świętości. Miłość ukazana jest w tym utworze jako wielkiej siły uczucie, rządzące nie tylko światem ludzi, ale też światem bogów mitologicznych. Natomiast prawdziwą wartość ma dopiero miłość Boga, w obliczu której blednie wszystko, co na ziemi, i która powinna być motywem heroicznych czynów człowieka.

O Nadobnej Paskwalinie Twardowskiego przeczytasz więcej tutaj.

Nurt refleksyjno-filozoficzny (Szarzyński, Grabowiecki, Naborowski, Lubomirski, Z. Morsztyn)

Twórczość z tego nurtu powstawała w Polsce równolegle z dziełami z innych krajów w tym kręgu tematycznym. Autorów łączyło klasyczne wykształcenie i świadomość rodzenia się nowej epoki po kryzysie renesansowego optymizmu. Posługiwano się intelektem, czyli logicznym rozumowaniem, erudycją, wątkami filozoficznymi. Starano się podjąć dialog z rozumnym czytelnikiem. Twórcy szli jednak dwiema drogami: albo zadawali metafizyczne pytania (M. Sęp Szarzyński, S. Grabowiecki), albo skupiali się na fakcie kryzysu kultury (D. Naborowski, S. H. Lubomirski).

Mikołaj Sęp Szarzyński – żył w latach ok. 1550–1581, a więc w czasie rozkwitu twórczości Jana z Czarnolasu. Zarówno jednak problematyka, jak i formy wyrazu Szarzyńskiego antycypują epokę Baroku. W młodości Sęp był zwolennikiem reformacji, studiował na luterańskim uniwersytecie w Wittenberdze. Pod wpływem kontrreformacji, i prawdopodobnie dzięki pierwszym polskim jezuitom, przeszedł na katolicyzm i z utworów jawi się czytelnikom jako gorliwy katolik.

Jest on najwybitniejszym przedstawicielem polskiej poezji metafizycznej. Mianem tym określa się poezję, która na zasadzie skojarzeń próbuje dotrzeć od zwykłych przedmiotów i wydarzeń do prawd i problemów ponadczasowych. Metafizyczna oznacza więc w tym przypadku taką poezję, która próbuje wykroczyć poza to, co fizyczne, doczesne. Głównym motywem, na którym poeci opierali swoje utwory był motyw vanitas, czyli marności ziemskiego świata, ludzkich postrzeżeń zmysłowych i namiętności. Wanitatywność tej poezji wyrażała się także w poruszaniu problemów przemijania i samotności człowieka w obliczu wielkiego chaosu świata. (Oprócz M. S. Szarzyńskiego i S. Grabowieckiego tworzyli w tym nurcie jeszcze Stanisław Grochowski i Kasper Twardowski).

Szarzyński jest autorem zbioru Rytmy abo wiersze polskie. Tomik ten opublikowano dopiero 20 lat po śmierci poety, w 1601 roku. Zawierał on epigramaty, epitafia, pieśni i sonety. Sonety tworzone przez Sępa miały charakter sonetów francuskich, o układzie rymów abba abba cdcd gg.

W poezji metafizycznej Sępa świat jest rzeczywistością dynamiczną, w której człowiek nie czuje się szczęśliwy. Da się zauważyć dualizm filozoficzny – zdaniem Sępa cielesność przeszkadza człowiekowi w dojściu do Boga i osiągnięciu szczęścia. Tym samym utwory Sępa tworzą jakby nowy typ poetyki, która nie korzysta z reguł klasycznych i się im nie podporządkowuje. Poeta stosuje często szyk przestawny, inwersje wyrazowe, co daje efekt inności i nieregularności.

Poezja Sępa to zapis nowej wizji świata i kosmosu, który zostaje scharakteryzowany przez gwałtowny ruch, dominujący w każdej sferze życia. Życie ludzkie jest zaś ciągłą ucieczką przed przemijaniem i śmiercią. Jedynym punktem odniesienia, stałym pośród ciągłych zmian, jest Bóg – Nieporuszony Poruszyciel. Sęp wspomina również, iż w świecie występują dwa rodzaje miłości – dobra, do Boga i zła, do tego, co przemija, czyli do świata materialnego. Człowiek natomiast nie ma innej drogi, jak kategoryczny wybór: albo wartości ziemskie, albo Bóg. Dlatego bohater utworów Szarzyńskiego niejednokrotnie woła o śmierć, mówi językiem oksymoronu. Uważa się tego poetę za mistrza dwóch miłości.

Więcej na temat twórczości Sępa Szarzyńskiego oraz analizy i interpretacje jego wierszy znajdziesz w serwisie Mikołaj Sęp Szarzyński.

Sebastian Grabowiecki – drugi spośród wielkich polskich poetów metafizycznych. Żył w latach ok. 1543–1607. Grabowiecki dostrzegał słabość i grzeszność człowieka, pytał w swej twórczości o sens życia, o przemijanie. Ufał jednak w miłosierdzie Boga. W przeciwieństwie do Sępa Szarzyńskiego, Grabowiecki nie ufał ludzkiej aktywności, gdyż według niego, to Bóg zawsze ma ostateczne słowo. Poezja tego autora jest trudna, zakorzeniona w filozoficznych i poetyckich tradycjach włoskich.

Daniel Naborowski (1573–1640) określany jest poetą doby kryzysu kultury. Był najbardziej wykształconym poetą epoki. Pisanie poezji stanowiło dla niego tylko dodatek do pracy dyplomaty na dworze Radziwiłłów. W jego twórczości pełno jest aluzji do świata mitologicznego, poezji antyku.

Naborowski zadziwia czytelnika formą swoich wierszy, kunsztownymi metaforami, pomysłami. Forma wiersza, mimo że doskonała, nasycona jest paradoksalną treścią – poeta jest bezsilny wobec chaosu świata. Nawet najbardziej doskonałe formy poetyckie nie oddadzą skomplikowania rzeczywistości. Mimo to, Naborowski jest świetny w zabawach dźwiękiem, hiperbolą, metaforyką ulotności istnienia.

Poeta opisuje przemijanie, paradoksy ludzkiego życia, grzeszność i słabość człowieka. Nadrzędną kategorię twórczości Naborowskiego stanowią umiar i stateczny umysł. Poeta zachowuje spokój nawet w obliczu tego, że świat hołduje marnościom. Z wiersza Marność pochodzą słowa:

Miłujmy i żartujmy,
Żartujmy i miłujmy,
Lecz pobożnie, uczciwie...

Naborowski proponuje postawę akceptującą taki świat, jaki chciał dać człowiekowi Bóg. Dlatego też należy respektować własną naturę, znać swoje możliwości i je szanować.

Więcej na temat Daniela Naborowskiego oraz analizy i interpretacje jego wierszy znajdziesz w serwisie Daniel Naborowski.

Stanisław Herakliusz Lubomirski – żył w latach 1641–1702. Był politykiem, pochodzącym z rodziny magnackiej. Dzięki przekładom Pisma Świętego i utworom religijnym zyskał przydomek Salomona polskiego.

Lubomirski pozostawił po sobie dorobek różnorodny i do końca jeszcze nie zbadany. Wczesna jego twórczość podlega wyraźnym wpływom włoskim. Są to komedie oparte na motywach antycznych, nowelach Boccaccia i innych autorów włoskich. Poeta sparafrazował Księgę Eklezjastesa oraz napisał Tobiasza wyzwolonego. Oba utwory Lubomirskiego są próbą oddania w języku poetyckim surowości myśli i życiowej goryczy. Autor, starając się unikać zwyczajnego przekładu tekstów Biblijnych, wyraża swój pesymizm, cierpkie rozważania wokół motywu vanitas. Człowiek wieku XVII rodzi się w tych utworach jako naprawdę zagubiony, bezsilny wobec chaosu i upadającego moralnie i politycznie świata. Ratunkiem dla bohatera dzieł Lubomirskiego jest naiwność, uwierzenie, że Bóg wszystko dobrze wedle czasu sprawił. Nie ma ucieczki ani w filozofii, ani w życiu doczesnym (choć pewne utwory Lubomirskiego chwalą doczesność jako tę jedyną możliwą drogę uspokojenia). Jednak nad całością góruje ton smutku i zwątpienia w wartości.

Ponadto Lubomirski napisał: Rozmowy Atraksesa i Ewandra, w których polityczne, moralne i naturalne uwagi zawarte (1683) oraz O znikomości rad (1699, wznawiane wielokrotnie między 1700–1745 r.). Ostatnia pozycja stanowi zbiór sceptycznych refleksji polityka, który przeżył wiele trudnych momentów w państwie. Dzięki temu, że Lubomirski wyraził swój niepokój o państwo, opisał choroby ojczyzny na różnych płaszczyznach życia społecznego, dzielił się swoim sceptycyzmem i pesymizmem – dzieła jego stały się motywacją dla przyszłych reformatorów Polski. Ilość wydań świadczyła też o zainteresowaniu publiczności troską o dobro kraju.

Zbigniew Morsztyn – żył w latach ok. 1627–1689. Był arianinem, uczestniczył w wielu wyprawach wojennych, co odzwierciedlił w swoich utworach poetyckich. Świat Zbigniewa Morsztyna pełen jest iluzji i niewiadomych, przypomina sen. W obliczu takiej rzeczywistości poeta rozważał problemy moralności ludzkiej, zwłaszcza kwestie wojny: zabijania i obrony życia.

Słynny zbiór wierszy religijnych Morsztyna, zatytułowany Emblemata, był zjawiskiem nietypowym dla poezji polskiej, ponieważ łączył obraz i słowo. Każda z miniatur zbudowana była wg schematu: napis (motto), obrazek plastyczny (najczęściej alegoria) oraz wierszowany komentarz. Słowo poetyckie Morsztyna zaczerpnięte było z Pieśni nad pieśniami, ale w charakterystyczny dla Baroku sposób łączyło elementy religijne i erotyczne. Język Morsztyna nasycony był zmysłowością, choć opisuje miłość duszy człowieka do Boga.

Analizę i interpretację jednego z najsłynniejszych wierszy Zbigniewa Morsztyna, Żywot – sen i cień znajdziesz tutaj.

  Dowiedz się więcej