Alegoria w literaturze i sztuce, czyli okręt, sowa i kostucha

Wyobraź sobie ponurą kostuchę. Ma długi czarny płaszcz, ukrytą pod kapturem twarz, a w chudej dłoni ściska kosę. Jak myślisz, co ona oznacza? To nie było podchwytliwe pytanie – kostucha to alegoria śmierci. Możesz na nią trafić w utworach literackich, ale też sztukach plastycznych, a nawet grach komputerowych (jeśli choć raz grałeś w serię The Sims, na pewno się na nią natknąłeś).

Jakie znasz inne przykłady alegorii, po co twórcy ją stosują i czym różni się od symbolu? Poszukamy odpowiedzi na te pytania.

Czym jest alegoria?

I tak jak na przykład kostucha w grze The Sims to bardzo realistyczny obraz, który widzisz na własne oczy, tak w przypadku literatury jest to obraz napisany za pomocą słów.
Co ważne, alegoria jest rodzajem metafory, bo przekazuje dodatkowy sens. Żeby tego było mało, do jej stworzenia można wykorzystać personifikację.

Alegoria a symbol

Czytając ten opis, być może przyszło Ci do głowy pojęcie symbolu. W końcu symbol w literaturze również przypisuje pewnym pojęciom abstrakcyjnym konkretne, symboliczne obrazy. Jaka jest wiec różnica pomiędzy symbolem a alegorią?

Symbol może być wieloznaczny, a co za tym idzie, bywa trudniejszy do zinterpretowania. Weźmy na przykład jabłko. Dzięki biblijnemu mitowi Adama i Ewy, jabłko jest symbolem zakazanego owocu. Jednak w mitologii greckiej to już symbol płodności, w mitologii rzymskiej – niezgody, a mitologii nordyckiej – młodości.

Alegoria zawsze, niezależnie od kontekstu zawsze niesie wyłącznie jedno metaforyczne znaczenie. Podczas czytania tekstu literackiego odbiorca nie może rozważać i interpretować po swojemu, co dana alegoria oznacza. Musi być ona dla niego jednoznaczna i jasna.

Kostucha zawsze jest alegorią śmierci. Co ważne, alegorie mają swoje atrybuty (lub emblematy). Jak myślisz, co jest atrybutem kostuchy? Oczywiście, kosa. Ewentualnie wielki kaptur w przydługim płaszczu.

Przykłady alegorii w literaturze i sztuce

Jakie inne alegorie możesz znać? Cofnij się do czasów dzieciństwa i bajek, które rodzice czytali Ci do snu. Tak, w bajkach aż roi się od alegorii! Szczególnie tych zwierzęcych. Pomyśl tylko, jakie znaczenie (cechy) niesie ze sobą postać lisa? Albo barana, lwa czy sowy? Lis jest zawsze chytry i sprytny. Baran to alegoria naiwności. Lew zawsze oznacza władcę. Sowa – mądrość.

Alegoria - wąż

W tym przypadku alegoria pełni bardzo ważną funkcję dydaktyczną. Niektóre z tych „zwierzęcych” alegorii (np. wąż) mają swoje korzenie już w Starym i Nowym Testamencie:

A wąż był bardziej przebiegły niż wszystkie zwierzęta lądowe, które Pan Bóg stworzył. On to rzekł do niewiasty: Czy rzeczywiście Bóg powiedział: Nie jedzcie owoców ze wszystkich drzew tego ogrodu?

Skoro mowa już o Starym i Nowym Testamencie, pojawiły się tam też inne alegorie. Jedną z nich jest Czterech jeźdźców Apokalipsy: Wojna, Śmierć, Zaraza i Głód.

Alegoria - tonący okręt

W czasie średniowiecza w polskiej literaturze wykształciła się z kolei bardzo popularna dla tamtego okresu alegoria ojczyzny jako okrętu. Można ją odnaleźć na przykład w Kazaniach sejmowych Piotra Skargi, ale też w literaturze późniejszych epok, jak chociażby w wierszuTestament mój Juliusza Słowackiego:

Lecz wy, coście mnie znali, w podaniach przekażcie,
Żem dla ojczyzny sterał moje lata młode;
A póki okręt walczył - siedziałem na maszcie,
A gdy tonął - z okrętem poszedłem pod wodę...

Podobny motyw wykorzystał Ignacy Krasicki w utworze Świat zepsuty:

Wzmagają się wały,
Grozi burza grzmi niebo; okręt nie zatonie,
Majtki zgodne z żeglarzem, gdy staną w obronie;
A choć bezpieczniej okręt opuścić i płynąć,
Poczciwiej być w okręcie ocalić lub zginąć.

Tonący okręt jest alegorią upadającej ojczyzny. Krasicki wyraża nadzieję, że tak jak w przypadku ratowania okrętu podczas burzy, ludzie staną w obronie zagrożonej ojczyzny.

Alegoria - las

W życia wędrówce, na połowie czasu, Straciwszy z oczu szlak niemylnej drogi, W głębi ciemnego znalazłem się lasu.

Boska komedia - Dante Alighieri. Las jest alegorią świata pogrążonego w grzechach, a zgubienie drogi oznacza odejście od prawego życia.

Alegoria - Temida

Temida wg Mitologii, córka Uranosa i Gai, była uosobieniem praw i boskiego porządku świata. Obecnie jest alegorią sprawiedliwości. Atrybutami Temidy są:
- waga - Bogini waży na niej dobre i złe uczynki,
- miecz - służy obronie i jest gotowością do zakończenia sporu,
- opaska na oczach - symbol bezstronności,
- wąż u stóp - jest symbolem zła. Temida pokonuje go.

Tycjan - Przemijanie (Trzy okresy życia)

Cały obraz jest rozbudowaną alegorią. Zaprezentowane są trzy etapy życia - beztroski czas dzieciństwa, pełna emocji młodość i podsumowująca życie starość.

Śmierć - Jacek Malczewski

Śmierć występuje pod postacią kobiety. Klęczący mężczyzna z ufnością poddaje się jej potędze. Wydaje się wręcz, że jest to dla niego uwolnienie od ziemskich trosk. Dominującym elementem obrazu jest kosa - atrybut śmierci.

Rubens - Pokój i wojna

Centralną postacią obrazu jest naga bogini pokoju - Pax. Za nią stoi bogini mądrości - Minerwa, która tarczą broni wszystkich przed bogiem wojny - Marsem. Obok Pax klęczy satyr - trzymający róg obfitości - symbol dostatku. Na dole małe dzieci bawiące się i czerpiące z rogu obfitości. W tle młode kobiety z bogiem małżeństwa. Przesłanie obrazu jest jest jasne - pokój niesie ze sobą szczęście i dostatek. Rozsądek i mądrość powinny zwyciężyć nad przemocą i wojną.

  Dowiedz się więcej