klp.plGATUNKI EPICKIE:
Epos rycerski – podgatunek eposu, rozwijający się w Średniowieczu, opowiadający o czynach walecznych rycerzy.
Romans rycerski – rozbudowany utwór narracyjny, o fabule zwykle jednowątkowej, obfitujący w zawikłane sytuacje, intrygi, nieprawdopodobne zdarzenia i zbiegi okoliczności, mające najczęściej charakter awanturniczo-erotyczny.
Chanson de geste – pieśń o czynach. Gatunek ten należący do jednego z najstarszych w Średniowieczu, ukazywał bohaterskie czyny postaci legendarnych, bądź też historycznych. Obejmował francuskie poematy epickie z XII-XIII wieku. W utworach należących do tego gatunku wydarzenia historyczne mieszają się ze zmyślonymi, zaś postacie prawdziwe, jak na przykład Karol Wielki, z fikcyjnymi (na przykład Roland). Twórców chansons de geste nazywano truwerami, zaś ich wykonawców – żonglerami. Początkowo utwory były przekazywane drogą ustną. Zazwyczaj były śpiewane przez żonglerów, którzy wędrowali od zamku do zamku, przyjeżdżali na odpusty i wszędzie, gdzie tylko się pojawiali, śpiewali pieśni o bohaterskich czynach przy akompaniamencie muzyki. Dopiero w późniejszych czasach utwory te zostały spisane i dzięki temu przetrwały do naszych czasów.
Od początku XIII wieku mówiono o trzech grupach chansons de geste:
- Cykl królewski, związany z osobą króla Karola Wielkiego (tj. Pieśń o Rolandzie)
- Cykl Garina z Monglane; centralną postacią jest tu Wilhelm z Orange.
- Cykl „buntowników”, czyli nieposłusznych wasali.
Granica między eposem rycerskim, chanson de geste i romansem rycerskim jest płynna, często trudno jest dokładnie sprecyzować, który utwór należy do którego z gatunków. Na pewno można powiedzieć, że chanson de geste rozwijał się stosunkowo wcześnie, w XII-XIII wieku, i generalnie tym terminem określamy dzieła literatury francuskiej. Romans rycerski rozwijał się później. Chanson de geste można też traktować jako odmianę eposu rycerskiego.
Apokryf – anonimowy tekst związany tematycznie z Biblią, nie należący jednak do kanonu ksiąg biblijnych. Uzupełnia historie biblijne licznymi szczegółami i epizodami o atrakcyjnej fabule, ale często sprzeczne z zawartością ksiąg kanonicznych. Uważano, iż teksty te były autorstwa wybitnych postaci w dziejach. Rozwój apokryfów przypada głównie na II i III wiek po Chrystusie. Utwory te wypełniały luki Pisma Świętego w tych miejscach, które dotyczyły np. codziennego życia Jezusa, Maryi, Apostołów. Legendarne motywy apokryficzne rozpowszechniły się w Średniowieczu w wielu utworach narracyjnych, zwłaszcza w hagiografii.
Żywoty świętych – legendy o życiu i czynach świętych. Często były łączone w zbiory – historie o życiu wielu świętych.
Legenda – opowieść o treści fantastycznej, nasycona cudownością i niezwykłością, zazwyczaj z życia świętych. Zawierała oczywiście także elementy prawdziwe, takie, które faktycznie zdarzyły się w życiu danej osoby.
Kazanie – rodzaj przemówienia o tematyce religijnej, wygłaszanego przez kapłana podczas liturgii, komentującego tekst z Pisma Świętego. Kazanie wykłada podstawy wiary, przekazuje nauki moralne. Praktyką kazania zajmuje się homiletyka.
Kronika – gatunek prozy historiograficznej, opowieść o dziejach przeszłych lub współczesnych, utrzymana w porządku chronologicznym zdarzeń. Łączy elementy wiedzy historycznej z fikcją literacką i tendencjami moralizatorskimi, politycznymi.
Roczniki (annały) – utwory przedstawiające wydarzenia w porządku chronologicznym. W odróżnieniu od kronik przekazywały jedynie suche fakty.
GATUNKI LIRYCZNE:
Pieśń – najstarszy gatunek liryczny, związany genetycznie z muzyką. W budowie pieśni zachowane zostały istotne cechy, łączące ją z muzyką: podział na strofy, powtarzający się układ wersów, wyrazista rytmizacja, regularne rymy, paralelizmy leksykalne i składniowe, powtórzenia. Pieśni w Średniowieczu obejmowały tematykę zarówno świecką, jak i religijną.
Lament (plankt, żale) – utwór poetycki opisujący żałobę, ból, nieszczęście, wyrażający bezradność wobec wyroków losu.
GATUNKI DRAMATYCZNE:
Dramat liturgiczny – inscenizacja fragmentów Biblii, osadzona w obrządku liturgicznym Kościoła. Dramaty liturgiczne odprawiano w kościołach, były one ściśle podporządkowane obrzędowi religijnemu.
Misterium – gatunek średniowiecznego dramatu o tematyce religijnej o tematyce biblijnej, apokryficznej lub hagiograficznej. W odróżnieniu od dramatu liturgicznego (wchodzącego w skład liturgii), misteria nie były wystawiane w kościołach. Najczęściej można było je oglądać na placach przykościelnych bądź cmentarzach. Odłączenie od liturgii sprawiało, że misterium nie było ograniczone czasowo i nieraz rozciągało się w kilku dniowe cykle przedstawień. Ważną cechą misteriów było dostosowanie treści biblijnych do ówczesnej rzeczywistości, swoiste uwspółcześnienie historii zbawienia. Takie uwspółcześnienie odbywało się przede wszystkim na poziomie gestu i języka. Ważnym elementem okazywał się żart, zabawa, śmiech, wprowadzenie nie tylko pierwszoplanowych postaci Pisma Świętego, ale również całej plejady postaci drugorzędnych: żołnierzy, kupców, pasterzy. W ten sposób w misteriach łączono potoczność z religijnością, sacrum z profanum.
Moralitet – udramatyzowana przypowieść na temat ludzkiego życia, zawierająca jasne przesłanie dydaktyczne. Jej bohaterem był everyman – człowiek-każdy, który był stawiany wobec pokus, które na niego czyhają i miał dokonać słusznego wyboru. Bohatera nękały upersonifikowane wartości (np. Dobro, Zło, Pycha, Występek).
Intermedium – niewielki utwór sceniczny o charakterze komicznym, wystawiany w przerwach innego, większego widowiska. W misterium czy dramacie liturgicznym intermedium pełniło rolę przerywnika, wprowadzającego scenki dialogowe o świeckiej tematyce.
Mirakle – obrazy sceniczne z życia Matki Boskiej i świętych. Ukazywały cudowne wydarzenia i interwencje Boga w życie człowieka. Dawały przykłady posłuszeństwa Bożej Opatrzności.
Farsa – wywodzący się z intermediów utwór komediowy. Farsa często posługiwała się żartem, karykaturą, ostrą satyrą. Charakteryzowała się wartą akcją, która wywoływała śmiech publiczności. Rozkwit gatunku przypada na koniec Średniowiecza – wtedy to, w XV wieku, powstała we Francji słynna Farsa o mistrzu Patelenie.
Komedia elegijna – gatunek dramatyczno-epicko-liryczny (z pogranicza rodzajów literackich), uprawiany w XII wieku, głównie we Francji, Anglii i we Włoszech. Pisany dystychem elegijnym (strofą dwuwierszową), po łacinie, jego tematyka była głównie erotyczna. Zawierał mniej lub bardziej rozbudowaną akcję oraz rozwinięte partie dialogowe.
Autor: