klp.plCzucie i wiara silniej mówi do mnie
Niż mędrca szkiełko i oko. (...)
Nie znasz prawd żywych, nie obaczysz cudu!
Miej serce i patrzaj w serce!
Sonety krymskie powstawały w sytuacji diametralnie innej niż Ballady i romanse. Mickiewicz po procesie filomatów został wygnany z kraju i zmuszony do zamieszkania w Rosji. Jednak wydarzenia te nie wpłynęły na jego postrzeganie sztuki. Sonety krymskie są cyklem romantycznym, manifestem wrażliwości człowieka tamtej epoki.
Typowe dla literatury romantycznej cechy można znaleźć w Sonetach zarówno w planie treści jak i w formie.
BOHATER ROMANTYCZNY
Bohaterem całego cyklu jest wędrowiec, pielgrzym. Sam poeta nazywa go pielgrzymem wprost, tytułując tak jeden z sonetów oraz opisując osoby dialogów: Mirza, Pielgrzym. Status pielgrzyma niesie za sobą wiele znaczeń. Pielgrzymka odsyła do sfery sacrum, to droga podjęta w celu dotarcia do miejsca świętego. Wyprawa ma być sprawdzianem dla człowieka, okazją do walki ze swoimi słabościami, a także do refleksji nad sobą samym. Ten ostatni aspekt jest chyba najistotniejszy w przypadku Sonetów krymskich.
Jednocześnie sytuacja pielgrzymki najczęściej wiąże się z samotnością, wyobcowaniem. Pielgrzym jest obcy w każdym miejscu, do którego przybywa. W przypadku bohatera sonetów samotność i alienacja dotyczą dwóch kwestii. Z jednej strony sytuacja wędrowca wiąże się z wygnaniem z ojczyzny, staje się on człowiekiem wykorzenionym. Z drugiej zaś strony wyobcowanie to uczucie towarzyszące romantycznym bohaterom niemal wszystkich utworów epoki. Jest ono efektem nowej, innej wrażliwości. Pielgrzym widzi świat inaczej niż ci, którzy go otaczają. Jego przeżycia i emocje oddzielają go od innych ludzi. Wyraźnym przykładem jest zachowanie wędrowca podczas burzy:
Jeden podróżny siedział w milczeniu na stronie
I pomyślał: szczęśliwy, kto siły postrada,
Albo modlić się umie, lub ma z kim się żegnać.
Romantyczna wrażliwość wędrowca przejawia się także w jego zachwycie krymskimi krajobrazami.
NATURA
Obraz natury w Sonetach jest charakterystyczny dla literatury romantycznej. Poeta opisuje piękno krymskich krajobrazów, jednak bardziej interesuje go przyroda jako żywioł i jako najważniejszy element świata. Np. w Burzy opisuje rozszalałe morze:
Wicher z tryumfem zawył, a na mokre góry,
Wznoszące się piętrami z morskiego odmętu,
Wstąpił jenijusz śmierci i szedł do okrętu,
Jak żołnierz szturmujący w połamane mury.
W powyższym fragmencie natura jest upersonifikowana, staje się żołnierzem śmierci. Podmiot liryczny nie buntuje się przeciwko temu, akceptuje naturalny porządek i kruchość ludzkiego życia wobec żywiołu. Walka przyrody i cywilizacji jest motywem powtarzającym się w Sonetach kilkakrotnie. W Bakczysaraju rośliny wdzierające się do pałacu i porastające mury symbolizują nietrwałość, przemijalność tego, co zbudowane przez człowieka.
Przyroda, co charakterystyczne dla literatury romantycznej, staje się też źródłem przeżyć podmiotu lirycznego i ich odzwierciedleniem. Zapadający zmrok w Stepach akermańskich zaciera kształty widzianych przedmiotów, wszystko staje się niewyraźne, płynne. Odzwierciedla to wewnętrzną sytuację podmiotu lirycznego, poczucie zagubienia, niepewności. W sonetach morskich (Cisza morska, Żegluga, Burza) zmieniająca się sytuacja na morzu odzwierciedla zmiany w emocjach podmiotu lirycznego.
Porządek natury jest wielokrotnie przeciwstawiany w sonetach porządkowi ludzkiemu. We wspomnianym już Bakczysaraju pałac symbolizujący dawną potęgę staje się ruiną, na której rosną kwiaty. Natura jest wieczna, należy do porządku sacrum. Przykładem takiego ujmowania przyrody jest Czatyrdah:
Między światem i niebem jak drogman stworzenia,
Podesławszy pod nogi ziemie, ludzi, gromy,
Słuchasz tylko, co mówi Bóg do przyrodzenia.
Takie pojmowanie natury jest wprowadzone do sonetów w związku z postacią Mirzy. Jego postać łączy się z kolejną romantyczną cecha cyklu, jaką jest
ORIENTALIZM
Zainteresowanie Wschodem było u romantyków powszechne. Egzotyczna kultura pociągała swą barwnością i odmiennością. W Sonetach krymskich fascynacja orientem przejawia się na kilku płaszczyznach. Przede wszystkim wiąże się z postacią Mirzy – wschodniego przewodnika prowadzącego wędrowca przez krymskie przestrzenie. Mirza jest człowiekiem Wschodu, zakorzenionym w orientalnej kulturze. Jego spojrzenie na świat jest diametralnie różne od spojrzenia Pielgrzyma. Podmiot liryczny nieustannie uczy się od Mirzy, dzięki niemu poznaje świat Krymu.
Mirza postrzega świat jako jedność. Modli się od górskiego szczytu, Czatyrdahu:
Między światem i niebem jak drogman stworzenia,
Podesławszy pod nogi ziemie, ludzi, gromy,
Słuchasz tylko, co mówi Bóg do przyrodzenia.
Góra jest dla Mirzy elementem świata stworzonego przez Boga, symbolem jego potęgi. Dlatego modląc się do niej Mirza nie popełnia świętokradztwa. Jednocześnie w swojej modlitwie zarzuca naturze nieczułość, skarży się na trudny los człowieka walczącego z przyrodą. Jednak przywołane w tekście szarańcza, upał czy też przytłaczająca swym ogromem góra należą do naturalnego porządku, przeciwko któremu Mirza nie buntuje się. W jego świecie jest miejsce zarówno na dobre, jak i na złe żywioły. Wszystko, także klęski żywiołowe czy męczący upał, pochodzi od Boga i jest zgodne z boskim planem. Człowiekowi pozostaje tylko pokornie akceptować to, co się dzieje. Ta postawa zawierzenia, pokornej akceptacji jest u Mirzy wyraźna.
Z postacią wschodniego przewodnika wiążą się też elementy ludowości i folkloru, które tak fascynowały romantyków. Mądrość Mirzy nie jest wynikiem wykształcenia. Pochodzi ze znajomości reguł rządzących jego światem. Widać w niej elementy myślenia magicznego. Dla Mirzy słowo ma taką samą moc sprawczą jak spojrzenie, gest czy działanie.
Orientalizm w Sonetach krymskich przejawia się także w stylistyce utworów, przypominającej niekiedy twórczość barokową. Początek sonetu Czatyrdah stanowi rozbudowana apostrofa oparta na łańcuchu skojarzeń:
Maszcie krymskiego statku, wielki Czatyrdahu!
O minarecie świata! o gór padyszachu!
Stylistyka wypowiedzi pasuje do osoby Mirzy. Kwiecisty, pełen ekspresji sposób mówienia jest typowy dla ludzi Wschodu.
Orientalizm podkreślają też używane przez Mickiewicza nazwy regionalne: Czatyrdah, Bajdary, Bakczysaraj oraz słowa opisujące realia Wschodu: haremy, padyszach, dżamidy.
WYOBRAŹNIA POETYCKA
Wyobraźnia poetycka to kolejna romantyczna cecha widoczna w Sonetach krymskich. Mickiewicz postulował pisanie poezji opartej na czuciu, emocjach, na tym, co niejasne i pozornie niedostrzegalne. Sam także realizował ten program.
Już pierwszy utwór cyklu, Stepy akermańskie, pokazuje, że podmiot liryczny kojarzy zjawiska bardzo odległe:
Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu.
Zacytowany początkowy wers wprowadza rozbudowaną metaforę, która obejmuje całą pierwszą strofę. Słowa takie jak: wpływać, ocean, fale, ostrowy nawiązują do tematyki morskiej. Jednocześnie step to „suchy oceane”. Poeta w całym wierszu odnosi się przemiennie do skojarzeń z oceanem i ze stepem. Efektem tego zabiegu stylistycznego jest nałożenie się na siebie tych dwóch obrazów.
Zaskakujące paralele pojawiają się w całym cyklu. W sonecie Cisza morska drzemiąca na dnie meduza, która ożywia się tylko wtedy, gdy morze jest spokojne staje się odzwierciedleniem myśli i wspomnień poety.
O myśli! W twej głębi jest hydra pamiątek
Podmiot liryczny porównuje wspomnienia do hydry – mitycznego stwora, którego nikt nie mógł pokonać, bo wciąż się odradzał. Podkreśla tym samym, że nostalgia i żal są nie do przezwyciężenia. Analogia tego fragmentu do obrazu polipa jest wyraźna. Podobnie jak morski potwór, bolesne wspomnienia tkwią głęboko gdy podmiot liryczny aktywnie uczestniczy w rzeczywistości. Dopiero cisza i spokój, które skłaniają do kontemplacji sprawiają, iż „hydra pamiątek” ożywa.
Romantyczna wyobraźnia Mickiewicza przejawia się w pulsowaniu znaczeń i symboli, w ich płynnym przechodzeniu. Słowa są wieloznaczne, można je rozumieć na wielu poziomach.
Przykładem takiego ukształtowania języka jest sonet Mogiły haremu.
Tu z winnicy miłości niedojrzałe grona
Wzięto na stół Allacha; tu perełki Wschodu,
Z morza uciech i szczęścia, porwała za młodu
Truna, koncha wieczności, do mrocznego łona.
Zmarłe kobiety są dla poety zarówno gronami z winnicy miłości, jak i perłami Wschodu. Rzeczownik perła oznacza coś drogiego, pięknego, rzadko spotykanego. Jednocześnie to piękno rodzi się z bólu i cierpienia – prawdziwa, najcenniejsza perła powstaje, gdy delikatne ciało małża zostanie naruszone np. ziarenkiem piasku. Perła to wiec piękno okupione cierpieniem. Do tych skojarzeń dołącza poeta obraz morza, z którego dziewczęta zostały porwane za młodu. Poeta miesza tu porządek realistyczny – morze, porwanie i metaforyczny: pisze o morzu uciech i szczęścia. Konkretyzuje więc przenośne znaczenie popularnego frazeologizmu „morze szczęścia” i nadaje mu nowy sens.
Elementem wyobraźni poety jest też skupienie się na doznaniach i wrażeniach. Mickiewicz opisuje to samo miejsce widziane w dzień i o zmroku podkreślając tym samym, iż nie da się powiedzieć nic pewnego o rzeczywistości. Bakczysaraj jest zupełnie innym miejscem w dzień, w pełnym słońcu i w nocy. Takie widzenie świata jest bliskie późniejszemu impresjonizmowi.
Wyobraźnia poetycka Mickiewicza przejawia się także w odejściu od realizmu nawet w opisowych częściach sonetów. Każde wydarzenie, nawet zwykłe, codzienne, może stać się dla poety źródłem niezwykłego skojarzenia. Majtek wspinający się na liny w sonecie Żegluga
Wbiegł, rozciągnął się, zawisł w niewidzialnej sieci,
Jak pająk czatujący na skinienie sidła.
Kojarząc majtka z pająkiem czyhającym na ofiarę poeta tworzy nastrój grozy, niebezpieczeństwa, co współgra z opisywaną sytuacją tuż przed sztormem.
Wyobraźnia poetycka Mickiewicza jest czymś szczególnym. Jest wyrazem poetyckiej indywidualności, ale jednocześnie doskonale wpisuje się w poetykę literatury romantycznej.
PATRIOTYZM
Tematyka patriotyczna nie jest cechą literatury romantycznej w ogóle, lecz tylko jej polskiej odmiany. Ze względu na uwarunkowania historyczne polscy romantycy wielokrotnie odwoływali się w swej twórczości do spraw ojczyzny. W przypadku Sonetów krymskich istotny jest też fakt, że Mickiewicz został po procesie Filomatów skazany na opuszczenie kraju. Podróżując po Krymie był przekonany, iż nigdy już nie zobaczy Litwy.
Już w pierwszym utworze cyklu pojawia się motyw utraconej ojczyzny. Podróżujący przez step wędrowiec pragnie usłyszeć choćby głos z Litwy:
Słyszę, kędy się motyl kołysa na trawie,
Kędy wąż śliską piersią dotyka się zioła.
W takiej ciszy! – tak ucho natężam ciekawie,
Że słyszałbym głos z Litwy. – Jedźmy, nikt nie woła!
Po raz pierwszy pojawia się w tym miejscu, charakterystyczna dla Sonetów krymskich , tęsknota za Litwą. O tym, jak bardzo wędrowiec oddalony jest od swojej ojczyzny, świadczy to, że mógł usłyszeć motyla, lecące żurawie, a głos z Litwy do niego nie dociera. Kraj ojczysty jest poza tą ogromną przestrzenią jaką ogarnia zmysłami podmiot liryczny.
Podmiot liryczny w żadnym z sonetów nie nazywa się patriotą, nie pisze o odzyskaniu niepodległości, nie porusza wprost spraw politycznych. Jednak problem nostalgii, utraconej ojczyzny i poczucia wykorzenienia jest głównym tematem sonetów. Poeta wyjaśnia to w wierszu Cisza morska:
O myśli! w twojej głębi jest hydra pamiątek
Hydra pamiątek to bolesne wspomnienia, nad którymi podmiot liryczny nie ma kontroli. Motyw pragnienia niepamięci pojawia się wielokrotnie:
Czekam, aż myśl, jak łódka wirami kręcona,
Zbłąka się i na chwilę w niepamięć pogrąży.
pisze poeta w sonecie Bajdary.
Paradoksalnie jednak pragnie on też pamięci, która staje się jedyną dostępną mu formą obecności w ojczyźnie.
Patriotyzm Mickiewicza przejawia się też w porównaniach Litwy i Krymu. Nostalgia nie pozbawiła wędrowca wrażliwości na piękno, zachwyca się on egzotyczną przyrodą i orientalnymi pejzażami. Jednak w sonecie Pielgrzym podmiot liryczny wyznaje:
Litwo! piały mi wdzięczniej twe szumiące lasy
Niż słowiki Bajdaru, Salhiry dziewice;
I weselszy deptałem twoje trzęsawice
Niż rubinowe morwy, złote ananasy
Bogactwo wrażeń, doznań nie pomaga mu zapomnieć. Litwa jest wciąż obecna w myślach wędrowca.
FORMA
Romantyczne cechy Sonetów krymskich przejawiają się nie tylko w planie treści. Również pod względem formy cykl ten jest doskonałym przykładem twórczości tej epoki.
Mickiewicz modyfikuje klasyczny i rygorystyczny gatunek jakim jest sonet wprowadzając do niego elementy dramatyczne: dialogi, pytania, monologi. Tym samem staje się on gatunkiem synkretycznym. Poeta przesuwa też granicę między częścią opisową a refleksyjną wiersza niekiedy rezygnując nawet z jednej z nich. Rozluźnienie sztywnych ram gatunkowych pozwala na lepsze przedstawienie romantycznej wrażliwości Pielgrzyma.
PODSUMOWANIE
Sonety krymskie są doskonałym przykładem literatury romantycznej. W cyklu tym widoczne są cechy literatury epoki zarówno w treści jak i w formie.
Ukształtowanie bohatera, wizja natury, fascynacja orientem i ludowością są typowe dla literatury pierwszej połowy XIX wieku. Na romantyczny kształt sonetów wpływa też wyobraźnia poetycka Mickiewicza. Również tematyka patriotyczna, związana z tęsknotą za utraconą ojczyzną wpisuje się w ten model.
Forma Sonetów krymskich będąca modyfikacją klasycznego wzorca gatunkowego także jest charakterystyczna dla romantyków poszukujących nowych form wyrazu.
Autor: