Dopełnienie – część zdania, która „dopełnia” orzeczenie

Dopełnienie oraz jego brat okolicznik są częściami zdania (nie mylić z częściami mowy!). Występują tuż obok podmiotu (wykonawcy czynności) oraz orzeczenia (który informuje o czynności, procesie lub stanie, w jakim podmiot się znajduje). To właśnie dzięki nim jesteśmy w stanie przekazać w zdaniu znacznie więcej informacji. Jest jednak pomiędzy nimi spora różnica. Czym jest dopełnienie, jakie są jego rodzaje, jakie funkcje pełni w zdaniu oraz czym różni się od okolicznika i przydawki? Na wszystkie te pytania odpowiadamy w artykule!

Dopełnienie – informacje podstawowe

Zarówno dopełnienie, jak i okolicznik służą dookreśleniu, doprecyzowaniu orzeczenia. W końcu poza czasownikami i rzeczownikami w naszym języku jest szereg innych części mowy, które wzbogacają to, co mówimy lub piszemy.



Dopełnienie i okolicznik są niczym podobni do siebie bracia – jednak nie bracia bliźniacy. Mają ten sam kolor włosów, lubią ten sam sport, grają w podobne gry… Jednak istnieją pomiędzy nimi znaczące różnice. Tkwią one w ich relacji z orzeczeniem.

Dopełnienie, jak wskazuje na to sama nazwa, dopełnia orzeczenie, czyli pozwala doprecyzować opisywaną w zdaniu czynność. W języku polskim możemy wyrazić go za pomocą różnych części mowy.
Dopełnienie odpowiada na pytania:

Kogo? Czego?
Komu? Czemu?
Kogo? Co?
Kim? Czym?
Kim? O czym?

Czy te pytania z czymś Ci się skojarzyły? Jeśli tak, to bardzo dobrze – pytania, na jakie odpowiada dopełnienie, są pytaniami z deklinacji (poza mianownikiem oraz wołaczem):

Kogo? Czego? (dopełniacz)
Komu? Czemu? (celownik)
Kogo? Co? (biernik)
Kim? Czym? (narzędnik)
Kim? O czym? (miejscownik)

Kto tu rządzi, czyli związek rządu

Pomiędzy dopełnieniem a orzeczeniem (czyli czasownikiem w zdaniu) występuje związek rządu. To znaczy, że orzeczenie jest wyrazem centralnym, który narzuca dopełnieniu odpowiednią formę. Zobacz to na przykładzie:

Magda kupiła psa.

W tym zdaniu podmiotem jest Magda, orzeczeniem jest słowo kupiła, a psa jest dopełnieniem. Jak sam widzisz, orzeczenie narzuca dopełnieniu formę biernika słowa pies (co kupiła Magda? Psa.).
Gdyby zdanie brzmiało:

Magda rozmawia z psem.

Pomińmy fascynujące zdolności Magdy w komunikacji ze zwierzętami i skupmy się przez chwilę na języku. W tym zdaniu podmiotem znów jest Magda, orzeczeniem jest słowo rozmawia, a dopełnieniem wyrażenie z psem. W tym przypadku orzeczenie narzuca dopełnieniu formę narzędnika słowa pies (z kim rozmawia Magda? Z psem.).


Żeby łatwiej przyswoić sobie, czym jest związek rządu i jak ma się to do czasownika w zdaniu, możesz wyobrazić sobie, że w związku orzeczenia i dopełnienia występują rządy orzeczenia. W prawdziwych relacjach nie byłby to zapewne najzdrowszy związek, bo orzeczenie bardzo się rządzi, narzucając dopełnieniu styl życia. Dopełnienie jest więc tu niemal jak poddany wobec króla.

Dopełnienie bliższe i dalsze

W języku polskim mamy na całe szczęście tylko dwa rodzaje dopełnienia: dopełnienie bliższe i dopełnienie dalsze. Poddani orzeczenia (czyli naszego króla) mogą mieszkać więc od niego blisko (jak np. służba w zamku) albo daleko (jak poddani w wiosce). Jaki ma to wpływ na zdanie?

Dopełnienie bliższe

Zacznijmy od dopełnienia bliższego. Dopełnienie bliższe to takie, które po zmianie zdania ze strony czynnej na stronę bierną, może przejąć funkcję podmiotu. Brzmi skomplikowanie? Spokojnie – omówmy to na przykładzie:

Ania posprzątała stół.

W tym zdaniu Ania jest podmiotem, posprzątała jest orzeczeniem, a stół jest dopełnieniem. Zdanie sformułowane jest w stronie czynnej. Możemy to rozpoznać po czasowniku być. Spróbujmy jednak zmienić to zdanie na stronę bierną:

Stół został posprzątany przez Anię.

Widzisz, co stało się z dopełnieniem? Nagle wskoczyło nam w rolę podmiotu. Teraz to stół jest ważniejszy, bo to on został posprzątany.

Zobaczmy inny przykład:

Szukam skarbu.

Podmiotem jestem tutaj ja, orzeczeniem szukam, a dopełnieniem skarbu (czego szukam?). Zdanie wyrażone jest w stronie czynnej. Zmieńmy je więc na stronę bierną:

Skarb jest szukany przeze mnie.

Tutaj znów dopełnienie stało się podmiotem. W obu powyższych przykładach zdania w formie czynnej zawierały dopełnienie bliższe.

Dopełnienie dalsze

W przypadku dopełnienia dalszego jest już prościej. Dopełnienie dalsze pojawia się we wszystkich przypadkach, kiedy nie mamy do czynienia z dopełnieniem bliższym. To znaczy, kiedy zdania nie da się zmienić na stronę bierną. Sam zobacz:

Nauczycielka opowiada o lekturze.

Nauczycielka jest w zdaniu podmiotem, czasownik opowiada jest orzeczeniem, a o lekturze – dopełnieniem (to rzeczownik lektura wyrażony w miejscowniku). Jak sam widzisz, nie da się go zmienić na stronę czynną, mamy więc do czynienia z dopełnieniem dalszym.

Sposoby na wyrażenie dopełnienia

Jak już wcześniej wspomnieliśmy, dopełnienie można wyrażać różnymi częściami mowy. To całkiem logiczne – bo różne części mowy mogą podlegać odmianie przez przypadki. Są to:

rzeczowniki
zaimki rzeczowne
wyrażenia przyimkowe
liczebniki (w znaczeniu rzeczownika)
przymiotniki (w znaczeniu rzeczownika)
bezokoliczniki (w znaczeniu rzeczownika)

Rzeczownik jako dopełnienie

Rzeczownik to najprostszy rodzaj dopełnienia. Pojawił się już w naszych przykładach w tym artykule. Zobacz inne przykłady (dla ułatwienia, dopełnienie pogrubiliśmy w każdym ze zdań):

Pies nie zjadł kości.
(czego nie zjadł pies? Dopełnieniem jest rzeczownik w dopełniaczu)
Codziennie rano piję kawę.
(co piję? Dopełnieniem jest rzeczownik w bierniku)
Nigdy nie rozmawiam o uczuciach.
(o czym nie rozmawiam? Dopełnieniem jest rzeczownik w miejscowniku)

Zaimek rzeczowny jako dopełnienie

Zaimek rzeczowny pozwala opisywać nam osoby lub rzeczy bez podawania ich imienia czy nazwy własnej. Pełni więc dokładnie te same funkcje, co zwykły rzeczownik. W mianowniku odpowiada na pytania kto? oraz co?

Zobacz przykłady zaimka rzeczownego jako dopełnienia:

Powiedz mi prawdę.
(komu powiedz? Dopełnieniem jest zaimek rzeczowny ja w celowniku)
Mam cię dość.
(kogo mam dość? Dopełnieniem jest zaimek rzeczowny ty w dopełniaczu)
Nigdy o nim nie opowiem.
(o kim nie opowiem? Dopełnieniem jest zaimek rzeczowny on w miejscowniku)

Wyrażenie przyimkowe jako dopełnienie

Wyrażenie przyimkowe to połączenie przyimka z rzeczownikiem, liczebnikiem, przysłówkiem, przymiotnikiem (w użyciu rzeczownym) albo zaimkiem.

Pojechałam na zakupy z koleżanką.
(pojechałam z kim? Jest to pytanie z narzędnika.)

Książka opowiadała o miłości dwojga ludzi.
(mówiła o czym? Jest to pytanie z miejscownika)

Liczebnik jako dopełnienie

Liczebniki, które przejmują funkcję dopełnienia to dość ciekawa sytuacja. Aby bowiem liczebnik mógł być dopełnieniem, musi przyjmować formę rzeczownika. Żeby go zrozumieć, musimy znać kontekst. W każdym innym przypadku liczebnik będzie bowiem okolicznikiem. Zobacz to na przykładach:

Jeden jest wart drugiego.

Zarówno słowo jeden jak i drugiego są rzeczownikami (a dokładniej – liczebnikami, przejmującymi formę rzeczownika). Jeden jest w tym przypadku podmiotem, z kolei drugiego będzie dopełnieniem. Odpowiada na pytania kogo? czego?, czyli na pytania, które zadanie dopełniacz.

Zegar wybił dwunastą.

Słowo zegar jest tu rzeczownikiem, a słowo dwunastą jest liczebnikiem. Zauważ jednak, że liczebnik przyjmuje formę rzeczownika. Słowo dwunasta nie określa bowiem innego słowa (np. dwunastą godzinę). Tutaj z samego kontekstu rozumiemy, że chodzi o godzinę. Dwunasta odmienia się przez przypadki; tutaj mamy ją w bierniku (co wybił?).

Przymiotnik jako dopełnienie

W przypadku przymiotnika mamy sytuację analogiczną do liczebnika. Dopełnieniem może być bowiem wyłącznie przymiotnik, który w zdaniu przyjmuje funkcję rzeczownika. Zobacz to na przykładach:

Publiczność nagrodziła najlepszego.

Zauważ, że nie ma tutaj informacji o tym, kto jest najlepszy. Słowo najlepszy jest tutaj przymiotnikiem, który przyjmuje funkcję rzeczownika. Można je dowolnie odmieniać przez przypadki. Tu akurat występuje w bierniku (kogo nagrodziła?).

Zawsze ustępuj starszym.

Tutaj nie ma informacji, kto jest starszy. Słowo starsi jest tutaj przymiotnikiem, który przyjmuje funkcję rzeczownika. Można je dowolnie odmieniać przez przypadki. Tu akurat występuje w celowniku (komu ustępuj?).

Ładni mają łatwiej w życiu.

Nie mamy informacji, kto jest ładny. Słowo ładni jest tutaj przymiotnikiem, który przyjmuje funkcję rzeczownika. Można je dowolnie odmieniać przez przypadki. To jest ciekawy przykład haczyka. Zauważ bowiem, że w tym zdaniu słowo ładni nie jest wcale dopełnieniem, a…. podmiotem. Ładni to wykonawca czynności. Mamy nadzieję, że nie dałeś się nabrać.

Bezokolicznik jako dopełnienie

Znasz już zasadę dotyczącą liczebnika i przymiotnika, więc z bezokolicznikiem poradzisz sobie bez problemu. Pomimo tego, że w naturalnym kształcie i brzmieniu bezokolicznik ma końcówki -ać; -yć; -ić; -eć oraz dotyczy czasowników (np. stąpać, marzyć, wysilić, musieć), to w zdaniu przyjmuje znaczenie rzeczownika. Dzięki temu może pełnić funkcję dopełnienia:

Moja mama lubi śpiewać.

Jak widzisz, podmiotem jest rzeczownik mama, orzeczeniem jest czasownik w formie czynnej lubi, a bezokolicznik śpiewać przyjmuje cechy rzeczownika w bierniku (co lubi?). Staje się wiec dopełnieniem. Zobacz inne przykłady:

Magda nie cierpi się zamartwiać.
Psy muszą się bawić.

Nie pomyl dopełnienia z przydawką!

W niektórych sytuacjach dopełnienie może Ci się pomylić z przydawką. Dzieje się tak dlatego, że obie te części zdania odpowiadają na to samo pytanie, czyli: kogo? czego? Jak je odróżnić? Pamiętaj, że dopełnienie określa orzeczenie (czyli czasownik), a przydawka określa rzeczowniki w zdaniu. Spójrz na poniższy przykład:

Dzieci wybrały prezent dla nauczyciela.

Podmiotem jest rzeczownik dzieci, orzeczeniem jest czasownik wybrały. Czym są zatem prezent oraz dla nauczyciela? Skoro wiesz już, że dopełnienie określa orzeczenie, łatwo możesz zauważyć, że rzeczownik prezent określa czasownik wybrały. Z kolei dla nauczyciela określa już nie samo orzeczenie, a dokładniej opisuje rzeczownik prezent. Jest to więc przydawka.

Jeśli trafisz na sytuację, w której nie masz pewności, czy dane słowo lub wyrażenie jest dopełnieniem, okolicznikiem czy przydawką, sprawę ułatwią pytania pomocnicze. Zobacz, jak je stosować:

Zrezygnowaliśmy (z czego?) z wakacji.

Z wakacji to dopełnienie, ponieważ określa orzeczenie zrezygnowaliśmy. Zadaliśmy to samo pytanie, jakie zadanie dopełniacz – właśnie dlatego jest to dopełnienie, a nie okolicznik.

Leżeliśmy w cieniu (czego?) drzewa.

Drzewa to przydawka, ponieważ określa rzeczownik cień.

Pobiegłam (jak?) szybko sprawdzić, co się dzieje.

Przysłówek szybko określa orzeczenie, którym jest czasownik pobiegłam. Nie jest to jednak dopełnienie, bo nie odpowiada na żadne pytanie, jakie zadają przypadki. Czasownik nie narzuca wyrazowi szybko żadnej formy. Jest to więc okolicznik.

  Dowiedz się więcej