Podmiot – ten, wokół którego kręci się całe zdanie

Budowanie zdań wymaga użycia jego określonych części. To jak budowanie domu: potrzebujemy do tego odpowiednich materiałów. W przypadku języka robimy to raczej podświadomie, bo uczymy się tego w trakcie nauki mówienia, czy pisania. Podstawowymi częściami zdania (nie mylić z częściami mowy!) są podmiot oraz orzeczenie. Oto wszystko, co powinieneś wiedzieć o pierwszym z nich - podmiocie, jego funkcjach i rodzajach!

Podmiot – informacje podstawowe

Ja, mama nauczyciel, kot, miłość, burza, kamienie, stół – wszystko to może być podmiotem w zdaniu. Podmiot jest bowiem tą częścią zdania, która informuje o wykonawcy czynności wyrażonej orzeczeniem. Właśnie dlatego podmiotem może być zarówno osoba czy zwierzę, jak i obiekt, zjawisko pogodowe oraz uczucie. Co więcej, podmiot może być nie tylko czynnym wykonawcą czynności – może bowiem również podlegać pewnemu procesowi lub być w pewnym stanie.
Żeby ułatwić Ci zrozumienie tego zagadnienia, spójrz na poniższe przykłady. Podmioty zaznaczyliśmy pogrubieniem:

Gosia uczy się matematyki.
Gosia jest podmiotem, bo wykonuje czynność uczenia się.

Gosia rośnie z dnia na dzień.
Tutaj Gosia również jest podmiotem, podlega procesowi rośnięcia.

Gosia jest zakochana.
Tu również Gosia jest podmiotem, ale nie wykonuje czynności, a jest w stanie zakochania. Zauważ, że wszystkie te zdania sformułowaliśmy w formie czynnej.



Wróćmy na chwilę do pierwszego przykładu, czyli Gosia uczy się matematyki. Czy jesteś w stanie zmienić to zdanie tak, aby przyjęło stronę bierną? Podpowiadamy:

Gosia jest uczona matematyki.
Tutaj również Gosia jest podmiotem – pomimo tego, że nie jest wykonawcą czynności. W tym przypadku czynność uczenia jest wykonywana wobec Gosi. Nie wiemy, kto ją uczy. Być może to nauczyciel, mama lub brat? Nie jest to jednak istotne. Można więc powiedzieć, że Gosia podlega procesowi nauczania.

Spójrz jednak na ten przypadek:

Brat uczy Gosię matematyki.

Tutaj z kolei to brat jest podmiotem, a nie Gosia. Zauważ, że mamy tutaj zwykły czasownik w stronie czynnej. Gosia jest wyrazem, który dopełnia orzeczenie (czyli czasownik uczy), czyli dopełnieniem. O tej części zdania stworzyliśmy jednak osobny artykuł.

Rodzaje podmiotów

Podmiotem są przede wszystkim wszelkiego rodzaju rzeczowniki wyrażone najczęściej w mianowniku, czyli swojej podstawowej formie. Mogą to być zarówno rzeczowniki pospolite (np. dąb, pies, rzeka, książka), jak i nazwy własne (np. dąb Bartek, wyżeł, Wisła, Krzyżacy). Żeby nie było jednak zbyt prosto, okazuje się, że w języku polskim mamy znacznie więcej różnorodnych rodzajów i odmian podmiotu niż te najbardziej oczywiste.
Rodzaje podmiotów:

• podmiot gramatyczny
• podmiot domyślny,
• podmiot logiczny,
• podmiot szeregowy,
• podmiot towarzyszący,
• podmiot zbiorowy.

Omówmy więc krótko każdy z nich.

Podmiot gramatyczny

Podmiot gramatyczny to ten najprostszy do zrozumienia rodzaj podmiotu i jednocześnie ten najczęściej stosowany. Wyrażamy go za pomocą dowolnego rzeczownika lub zaimka w mianowniku (czyli: kto? lub co?).

Śmietana była zepsuta.
Ona nie będzie tego wiedziała.
Miłość jest ślepa.

Podmiot domyślny

Jak wskazuje jego nazwa, podmiot domyślny wymaga wcielenia się w rolę detektywa. Podmiot domyślny nie jest bowiem wyrażony bezpośrednio w słowach – nie jest wskazany wprost. Możemy się domyśleć, kto jest podmiotem poprzez analizę orzeczenia.


Spójrz na poniższe zdania:
Polecę kiedyś do Azji.
Wiesz może, która jest godzina?
Nie widzieliśmy dziś nauczycielki.

Czy jesteś w stanie domyślić się, kto jest tutaj podmiotem? Zapewne to dla Ciebie nic trudnego – wystarczy spojrzeć na końcówki użytych tu czasowników (pogrubione dla ułatwienia). Sprawdź, czy dobrze określiłeś podmiot w każdym ze wcześniejszych zdań:

Polecę kiedyś do Azji.
Podmiot to ja, czyli pierwsza osoba liczby pojedynczej.
Wiesz może, która jest godzina?
Podmiot to ty, czyli druga osoba liczby pojedynczej.
Nie widzieliśmy dziś nauczycielki.
Podmiot to my, czyli pierwsza osoba liczby mnogiej.

Jeśli w zdaniu podmiot nie jest wyrażony wprost, ale jesteś w stanie domyślić się go dzięki końcówce czasownika (nazywamy ją końcówką fleksyjną), to znaczy, że masz do czynienia z podmiotem domyślnym.

Podmiot logiczny

Podmiot logiczny jest na tyle skomplikowanym zagadnieniem, że zaczniemy tym razem od omówienia kilku przykładów. Spójrz na zdania poniżej:

Tej wiosny przybyło wody w rzece.
Nie ma gospodarzy w domu.
Tu jest za dużo śmieci.

Podmiot logiczny wyrażony jest najczęściej rzeczownikiem w dopełniaczu (czyli: kogo? czego?). Stosujemy go zawsze, kiedy orzeczenie wyraża:

brak lub nadmiar czegoś – brakuje chleba, ubyło wody, przybyło ludzi;
istnienie czegoś – jest dużo śniegu, jest tyle pieniędzy, jest tyle hałasu;
zaprzeczenie istnienia – nie ma zupy, nie ma miłości, nie ma tęczy;

Podmiot szeregowy

Przejdźmy teraz do kilku przykładów podmiotu, który dotyczy więcej niż jednej osoby, jednego przedmiotu czy jednego zwierzęcia. Jednym z nich jest właśnie podmiot szeregowy. Konstrukcja podmiotu szeregowego polega na zestawieniu kilku wyrazów połączonych równorzędnie: przecinkami i spójnikami, takimi jak i, oraz, a także:

Magda, Kaśka oraz Iwona uciekły z lekcji.
Kamil i Paweł nie zjedli obiadu.
Mama, babcia i dziadek poszli na spacer.

Zwróć jednak uwagę na jedną rzecz. Przeczytaj te zdania ponownie – tym razem przyglądając się nieco bardziej orzeczeniu. Czy wiesz, dlaczego pierwsze zdanie wyrażone jest w rodzaju niemęskoosobowym, natomiast dwa kolejne – w męskoosobowym? Dzieje się tak, dlatego, że jeśli podmiot szeregowy składa się z osób, występujących w różnych rodzajach (czyli zarówno w męskim, jak i żeńskim lub nijakim), orzeczenie zawsze przyjmuje rodzaj męskoosobowy.

Spójrz na inne przykłady:
Ojciec i dziecko ulepili bałwana.
Mimo że dziecko jest rodzajem nijakim, to ojciec jest rodzajem męskim. Orzeczenie przyjmuje więc formę męskoosobową.

Matka i córka upiekły szarlotkę.
Matka i córka to rodzaj żeński, więc orzeczenie dla podmiotu szeregowego przyjmuje formę niemęskoosobową.

Dziadek, babcia i wnuczek nie wrócili na czas.
Babcia to rodzaj żeński, ale dziadek i wnuczek to już rodzaj męski. Orzeczenie dla podmiotu szeregowego przyjmuje więc naturalnie formę męskoosobową.



Zauważ jednak, że wszystkie powyższe przykłady dotyczyły ludzi. Jest tak dlatego, że w przypadku przedmiotów, zwierząt, uczuć czy zjawisk rodzaju męskiego, w liczbie mnogiej zawsze mamy do czynienia z rodzajem niemęskoosobowym:

ten stół, ale te stoły
ten kot, ale te koty
tamten grzmot, ale tamte grzmoty

Spójrz, jak w takich przypadkach wyglądają podmiot szeregowy oraz orzeczenie:
Stół i dywan spaliły się w pożarze.
Pomimo że zarówno stół, jak i dywan są rodzaju męskiego, w przypadku podmiotu szeregowego przyjmują rodzaj niemęskoosobowy.

Koty i psy poszły na spacer.
Pomimo że zarówno kot, jak i pies są rodzaju męskiego, w przypadku podmiotu szeregowego przyjmują rodzaj niemęskoosobowy.

Grzmot i błyskawica były oznakami nadchodzącej burzy.
Błyskawica to rzeczownik rodzaju żeńskiego, a grzmot – rodzaju męskiego. Pomimo obecności rodzaju męskiego, w przypadku podmiotu szeregowego mamy tu do czynienia z rodzajem niemęskoosobowym.

Orzeczenie w podmiocie szeregowym może przyjmować również liczbę pojedynczą. Dzieje się tak w dwóch sytuacjach:

Kiedy oba człony są wyrazami abstrakcyjnymi lub nieżywotnymi, szczególnie gdy mają ten sam rodzaj:
Zalała go duma i radość.
(duma i radość stanowią w zdaniu podmiot szeregowy, a orzeczenie przyjęło liczbę pojedynczą)

Na stole leżał nóż i widelec.
(nóż i widelec stanowią w zdaniu podmiot szeregowy, a orzeczenie przyjęło liczbę pojedynczą)

Kiedy są połączone spójnikiem alternatywnym (lub i albo) lub rozłączonym (ni i ani):
Był to pies lub kot.
Nie był to ani pies, ani kot.

Podmiot towarzyszący

W przypadku podmiotu towarzyszącego również mamy więcej niż jednego wykonawcę czynności, czyli więcej niż jeden rzeczownik. W przeciwieństwie do podmiotu szeregowego, w podmiocie towarzyszącym jeden z rzeczowników wyrażony jest rzeczownikiem w mianowniku (kto? co?), a drugi rzeczownikiem w narzędniku (z kim? z czym?). Łączą się za pomocą słów z lub wraz. Spójrz na te przykłady:

Mama z synem poszła do sklepu.
Tata z synem pojechali na wakacje.

Jak widzisz, podmiot towarzyszący różni się od podmiotu szeregowego nie tylko przypadkiem, w którym występuje drugi z rzeczowników. Różnią się również formą orzeczenia. Dlaczego mama z synem poszła, skoro syn jest rodzajem męskim?

Warto sobie skojarzyć, że w przypadku podmiotu towarzyszącego jeden rzeczownik jest „towarzyszem” drugiego (tutaj: syn jest towarzyszem mamy). Musi więc dostosować się do niego formą. W podmiocie szeregowym rzeczowniku stoją razem w równym szeregu – dostosowują się więc wyłączne do rodzaju męskiego (jeśli taki występuje). Spójrz raz jeszcze na przykłady:

Halina wraz z ojcem grała w grę.
W tym przypadku Halina ma nadrzędne znaczenie. To ona grała w grę wraz z ojcem. Kluczowy jest tutaj spójnik wraz z. Jest to przykład podmiotu towarzyszącego, gdyż ojciec niejako towarzyszy Halinie.

Halina i ojciec grali w grę.
W tym przypadku Halina jest równie ważna, co ojciec. Wspólnie grali w grę, o czym świadczy spójnik i. Jest to przykład podmiotu szeregowego, więc orzeczenie dostosowuje się do rzeczownika męskiego, jakim jest ojciec.

Podmiot zbiorowy

Podmiot zbiorowy to ostatni z podmiotów, które obejmują więcej niż jednego wykonawcę czynności. Mamy tu jednak do czynienia ze szczególnym przypadkiem. Podmiot zbiorowy występuje w liczbie pojedynczej, ale w swojej warstwie znaczeniowej obejmuje grupę osób lub rzeczy. Myślisz, że to niemożliwe? Spójrz na poniższe przykłady:

Społeczność na Instagramie ma tendencję do idealizowania rzeczywistości.
Zgromadzenie na wiecu poskąpiło politykowi braw.
Tłum ucieknie w popłochu, jak tylko pojawi się policja.

Jak sam widzisz, mamy tę społeczność (liczba pojedyncza, rodzaj żeński), to zgromadzenie (liczba pojedyncza, rodzaj nijaki) oraz ten tłum (liczba pojedyncza, rodzaj męski). Zarówno społeczność, zgromadzenie i tłum, ale też publiczność, stado, czy nawet para, określają więcej niż jedną osobę, ale występują w liczbie pojedynczej. Orzeczenie zachowuje się więc dokładnie tak, jak w przypadku każdego innego rzeczownika w liczbie pojedynczej.

  Dowiedz się więcej